literatura egipska: Opowieści Sinucheta, Podróż Unu – Amona, opowieści o dwóch braciach;
nauki i pouczenia: Nauki Ipuwera, Nauki króla z Herakreopolis;
życiorysy w grobowcach;
teksty religijne: Teksty piramid (polecające faraonów bogom), Teksty sarkofa-

gów, Księga umarłych (hymny i zaklęcia).

MEZOPOTAMIA: - Tabliczki gliniane z pismem klinowym, Archiwum króla Assurbanipala

w Niniwie, Kronika nowobabilońska.

PAŃSTWO HETYCKIE I PALESTYNA: - Archiwum w Hatussas, Inskrypcje Ramzesa II,

Psalmy Dawida, Psalmy Salomona, Pieśń De-

bory.

PIERWSZE BIBLIOTEKI:

Pierwszą znaną biblioteką na świecie był zbiór tekstów króla Assurbanipala w stolicy Asyrii

NINIWIE już w VII wieku p.n.e.

Następne powstały sto lat później w Grecji: Polikrates założył bibliotekę na wyspie SAMOS

i Pizystrat w ATENACH.

Bardzo duże zasługi w dziedzinie zbiorów bibliotecznych położyli egipscy władcy z rodu

Ptolomeuszy – systematyzacja bibliotek.

Najsłynniejsza biblioteka starożytna w Aleksandrii została założona przez Ptolomeusza Sotera w III wieku p.n.e. w dzielnicy BRUCHEION. Liczyła 90 tys. zwojów oraz 310 tys.

dubletów. Spalona w 48 roku p.n.e. w czasie oblężenia Aleksandrii przez Juliusza Cezara.

Drugi raz została biblioteka aleksandryjska spalona w IV wieku n.e. za czasów cesarza

Teodozjusza (SERAPEION).

W III wieku p.n.e. powstała też biblioteka w PERGAMONIE.

NAJSTARSZA LITERATURA HISTORYCZNA

Najstarsza literatura historyczna jako jeden ze sposobów rekonstrukcji dziejów nosi znamiona

opisu . Jej początki sięgają VII - VI wieku p.n.e., zaś miejscem gdzie się rozwinęła była sta-

rożytna Grecja (dokładnie zaś Jonia – kraina położona na kontynencie Azji Mniejszej, gdyż tam w oparciu o rozwój gospodarczy nastąpił też rozkwit kulturalny).

Literatura ta nosi miano logografii (logos – słowo) .

Faktycznie jest spisaną opowieścią historyczną. Historyk sam bada, później pisze .Logograf

tylko pisze i nie oddziela mitu od faktu historycznego. Dla starożytnego logografa wszystko było rzeczywistoscią.

Źródłem dla logografów były głównie tradycje ustne (bajki, legendy, opowieści o herosach),

zdecydowanie rzadziej dokumenty ( np. spisy świątynne ).

Spuścizna greckich logografów obejmuje

genealogię - historię rodów (wraz z rodowodem bogów);
opisy krajów ( splecionych z zagadnieniami geograficznymi );
podwaliny historii miast.

KADMOS z Miletu - opisywał przeszłe i współczesne mu wydarzenia z lat 546 – 466 p.n.e.

HEKATAJOS z Miletu - opisy religijne, genealogia bogów, próba krytyki najbardziej nie-

prawdopodobnych ustępów mitów greckich.

W swoim dziele „GENEALOGIE” zawarł takie oto zdanie: ”To

piszę, co mi się wydaje prawdą, bo opowieści Hellenów są wie-

lorakie i moim zdaniem śmieszne”.

Sporządził najwcześniejszy opis ówczesnego świata (ok. 500r.

p.n.e.).Opisywał kraje, ludy, faunę i florę. Opisywał też porty

a nawet przedmioty z tych krajów. Dodawał do tego notatki do-

tyczące starych, lokalnych legend oraz nazw miejscowości.

Narysował mapę z otaczającym ziemię oceanem. Była podobna

nieco do szkicu Anaksymandra (filozofa z Miletu). Odległości

odmierzał długością dziennej żeglugi bądź wędrówki, zaś mapę

orientował według słońca, więc z punktu widzenia dzisiejszych

wymagań nie była ona dokładna. Ale – co ważne – jego dzieło

posłużyło później Aleksandrowi Macedońskiemu w wyprawie

do Indii.

HELLANIKOS z wyspy Lesbos - studiował mitologię, chronologię i historię lokalną.

Specjalną uwagę poświęcił etnografii. Swoje główne

dzieło „ATTYDA” (kronika Aten) ukończył w 402 r.

p.n.e.Datował pierwszego króla Aten na 1796 rok p.n.e.

tj. okres średniominojski czyli początek średniej epoki

brązu. Określił upadek Troi; przedstawił dosyć szcze-

gółowo losy króla Aten Tezeusza. Opowiadanie swoje

doprowadził do ostatnich lat wojny peloponeskiej tj.

431 – 404 r. p.n.e.

DZIAŁALNOŚĆ I ZASŁUGI PIERWSZYCH HISTORIOGRAFÓW GRECKICH

HERODOT z Halikarnasu (485 – 425 p.n.e.) Uważany za „ojca historii”.Podróżnik po Azji

Mniejszej. Po wejściu Halikarnasu do Ateńskiego Związku

Morskiego przebywał w Atenach gdzie zaprzyjaźnił się z Sofo-

klesem i Peryklesem. Stał się rzecznikiem demokracji. w czasie

podróży zebrał dużo materiałów historycznych,etnograficznych,

geograficznych (m.in. zapoznał się z twórczością Hekajatosa

z Miletu). Ciekawiło go wszystko co widział i o czym słyszał.

W dialekcie jońskim wydał dzieło pt.: ”DZIEJE”, podzielone przez uczonych aleksandryjs-

kich na 9 ksiąg oznaczonych imionami muz (ERATO – poezji i muzyki; EUTERPE – pieśni

lirycznych, gry na flecie i chóru tragicznego; KLIO – historii; KALLOPE – poezji, filozofii

i retoryki; MELPOMENE – śpiewu, później tragedii ; POLIHYMNIA – sakralnej pieśni chóralnej; TALIA – komedii; TERPSYCHORA – radości z tańca; URANIA – astronomii

i geometrii).Obecnie kinematografia i film traktowane są jako X muza oraz telewizja jako XI.

„DZIEJE” Herodota dotyczą głównie ekspansji Persów achemenickich na Grecję (księgi 1 – 6

oraz wyprawy Persów zakończone klęską pod Platejami – księgi 7 – 9).Dzieło to zostało prze-

wiezione w rękopisie z Konstantynopola w 1427 roku do Florencji i tam przetłumaczone przez LORENZA VALLĘ.

Do podstawowych zasług HERODOTA należy bez wątpienia pragmatyzm tj. oparcie się

na faktach. Zdecydowane odrzucenie mitów i legend od faktów. Przedmiotem jego badań stały się tylko fakty historyczne. Najpierw badał je a potem opisywał w swoich

opowieściach (logoi).

Drugą zasługą to obiektywizm. Starał się być obiektywny. Choć sam był Grekiem nie

czuł nienawiści do przeciwników Persów. Uznawał ich za wrogów, bo tak zrządził los,

ale nie umniejszał ich waleczności.

Podstawowym błędem HERODOTA było bezkrytyczne traktowanie źródeł, z których czerpał wiadomości – w tym wypadku relacji. Co prawda wiernie je odtwarzał, ale nie

sprawdzał ich prawdziwości, wobec powyższego można w jego pracy obok bardzo dobrych fragmentów znaleźć niestety szereg oczywistych niedorzeczności.

TUKIDYDES ( ok. 460 – 397 p.n.e.) - syn Olorosa z Aten. Najwybitniejszy historiograf

starożytności. Pochodził z zamożnej rodziny trackiej. Miał prawo użytkowa-

nia kopalń złota w Tracji, więc prawdopodobnie spokrewniony z królem tej

części Grecji. Brał udział w wojnie peloponeskiej jako strateg.Za rzekome

niedołęstwo w dowodzeniu flotą ateńską w bitwie z Brazydasem ( wodzem

spartańskim ) wygnany w 424 roku p.n.e. na 20 lat poza Ateny. Ten właśnie

okres poświęcił na zbieranie materiałów do swojej pracy historycznej.

Jego dzieło „WOJNA PELOPONESKA” ujęte zostało w sposób racjonalny

( w oparciu o rozum ) i pragmatyczny (w oparciu o fakty ) – tzn. badający

przyczyny i skutki wydarzeń. Bieg dziejów uznał za wynik działania ludzi,

zgodny z ich interesem. W przypadku państwa – z zasadą „prawa silniejsze-

go”. Praca TUKIDYDESA opiewa 8 ksiąg obejmujących 22 rozdziały zwa-

na była „archeologią”. Już z początkiem wojny peloponeskiej, przewidując

jej ogrom i znaczenie przystąpił do zbierania materiałów.

CELEM PRACY BYŁO POZNANIE PRAWDY W DRODZE ODTWO-

RZENIA PRZESZŁOŚCI.

ŹRÓDŁA DO PRACY : - własne obserwacje;

- relacje naocznych świadków;

- dokumenty (jako strateg miał wgląd osobisty do dokumentów

o znaczeniu państwowym – umowy, teksty ustaw);

- korzystał z tekstów pisarzy:Homera,Herodota,rzadko logografów;

- wykorzystał sposób grzebania zmarłych na wyspie Delos;

- relikty czyli pozostałość kojarzył z przeszłością np.: sposób no-

szenia broni czy zwyczaj noszenia opasek w czasie igrzysk.

Zasługi TUKIDYDESA :daleko posunięty krytycyzm - odrzucenie mitów.Do pisarzy

podszedł z ostrożnością w rodzaju: „Jeśli można wierzyć Homerowi to to i to...”. Co do

relacji świadków próbował zebrać ich jak najwięcej i od najlepiej poinformowanych

np. od wodza ateńskiego Demostenesa.

Drugą zasługą TUKIDYDESA był obiektywizm - korzystał z relacji świadków po oby-

dwu stronach walczących. ale z dużym przemyśleniem i krytycyzmem.

Racjonalizm materialistyczny - w ogóle odrzucał bogów (nie wiadomo czy był wierzący

czy nie). Opisy trzęsień ziemi, zaćmienia słońca, okresy głodu opisywał w sposób rzeczowy i racjonalistyczny, ale bez udziału bogów (co jest na owe czasy rzeczą niezwy-

kłą). Szukając powodów, szukał źródeł materialistycznych np.: ”Agamemnon był władcą

ponieważ był bogaty” albo „Człowiek postępuje tylko kierując się interesem własnym”.

Przeprowadzał analizę materialną sił Sparty i Aten prorokując zwycięstwo Aten. Wyłączna analiza materialna była błędem z jego strony. Nie brał bowiem pod uwagę in-

nych ważnych czynników: poziomu wyszkolenia wojowników, wysokiego – jak byśmy dzisiaj powiedzieli – „morale” czyli ducha walki, itp.

KSENOFONT z Aten (ok. 430 – 354 p.n.e.) Kontynuator Tukidydesa. Autor „HISTORII

GRECKIEJ” , w której potrafił w sposób bardzo plastyczny odmalo-

wać emocjonujące wydarzenia a także barwne osobistości. KSENO-

FONT był ateńskim arystokratą – w życiu codziennym wnikliwym

obserwatorem. Niestety ustępuje on znacznie Tukidydesowi, albo-

wiem jego powierzchowność sądów, a także skłonność do moraliza-

torstwa stawia go na dalszym planie niż Herodota i Tukidydesa.

EROFOS z Kyme (Azja Mniejsza ); TEOPOMPOS z Chios; PTOLEMEUSZ z czasów

Aleksandra Macedońskiego.

HISTORIOGRAFOWIE RZYMSCY

ANNALIŚCI: FABIUSZ PIKTOR, MAREK PORCJUSZ KATON STARSZY – spisywali roczniki (annales) w oparciu o źródła. Były to tylko krótkie notki.

POLIBIUSZ ( 201 – 120 p.n.e.) pisał po grecku, gdyż sam był Grekiem. Pochodził z Mega-

lopolis i był działaczem Związku Achajskiego .Jego dzieło „HISTORIA PO-

WSZECHNA” (264 – 146 p.n.e.) zawarte w 40 księgach zostało poświęcone

wytworzeniu się hegemonii Rzymu i powstaniu światowego imperium. Sukce-

sy Rzymian tłumaczył systemem państw. Wydarzenia współczesne rozpatry-

wał POLIBIUSZ w porównaniu z przeszłością (potęga perska, potęga Alek-

sandra Macedońskiego).

Starał się rozpatrywać wydarzenia historyczne w ich wzajemnym związku. Do

źródeł podchodził krytycznie.

GAJUSZ SALUSTIUSZ KRISPUS ( 86 – 35 p.n.e) pochodził z miasta Amiternum

i był trybunem ludowym. Ze szczególną energią

występował przeciwko arystokracji i oligarchii

senackiej. Autor monografii „SPISEK KATYLINY”

oraz „WOJNA Z JUGURTĄ”.W żywych barwach

opisał sprzedajność rzymskiej „nobilitas”. Obok roz-

kładu arystokracji ganił również „pospólstwo” i jego

rozkład na skutek nędzy i nieróbstwa. Propagował

dawną demokrację „polis” czyli naród jako wolnych

i demokratycznych obywateli. Opierał się na wiarygo-

dnych źródłach. Szeroko wyzyskiwał literaturę pamię-

tnikarską, a także dzieła Posejdoniosa (greckiego his-

toryka hellenistycznego).

TYTUS LIWIUSZ ( 59 p.n.e. – 17 n.e.) Urodził się w Padavium (Padwa).Nie był ani polity-

kiem ani wojskowym.Otrzynał gruntowne wykształcenie w dziedzinie li-

teratury i retoryki. Napisał dzieło „OD ZAŁOŻENIA MIASTA”, skła-

dające się ze 142 ksiąg (brak jest 136 i 137) opiewających dzieje Rzymu

od legendarnego Romulusa,tj. 754 roku p.n.e. do śmierci pasierba cesa-

rza Augusta, czyli Druzusa 9 rok p.n.e.

Dzieło LIWIUSZA stało się fundamentem wykształcenia młodzieży rzymskiej. Wielkie zalety stylu i kunszt opisu zepchnęły w cień zapomnienia wszystkie starsze opowiadania z tego okresu. Umiarkowany republikanizm i lojalność wobec władzy Augusta, a także spokojny ton narracji odpowiadały całkowicie jego rodakom. Nie próbowano w języku łacińskim pisać nic na nowo, lecz ograniczano się do streszczeń i naśladownictwa.

Niestety nie badał źródłowo dziejów rzymskich. Był całkowicie zależny od swych poprzedników tj. głównie Polibiusza. Przytaczał zapożyczone wiadomości nie poddając ich krytyce i nie docierał do źródeł pierwotnych, mimo, iż miał ku temu sposobność.

KORNELIUSZ TACYT ( 55 – 120 n.e.) Urodził się w Umbrii. Dzięki talentowi krasomów

czemu potrafił się wybić: zdobył kwesturę, zaś w 97r. n.e. został

konsulem Azji. Najbardziej znanymi jego pracami były:”HISTO-

RIAE” oraz „ANNALES” napisane w początkach II wieku n.e.

a opiewające czasy wczesnego cesarstwa od śmierci Augusta do

rządów Domicjana.

Tacyta cechuje wielki obiektywizm w przedstawianiu faktów. We

wcześniejszej swojej pracy etnograficznej pt.”GERMANIA” zach-

wycał się „prostotą obyczajów” ludów z północy, które przeciwsta

wiał zdemoralizowanemu społeczeństwu rzymskiemu. Piętnował

rozpustę, rozwiązłość i chciwość arystokracji rzymskiej widząc w

niej przyczynę upadku republiki. Co ciekawe w sposób negatywny

opisał postacie cesarzy rzymskich z dynastii Julijsko-Klaudyjskiej

(Tyberiusza, Klaudiusza, Nerona).

TACYT jak jego poprzednicy główną uwagę skupiał na przedstawianiu faktów wiarygodnych

Posługiwał się niejednokrotnie oryginalnymi dokumentami (np.: streszczeniami przemówień

cesarskich, aktami senackimi, skrótami wiadomości codziennych tzw. „acta diurna”, które

wychodziły w Rzymie. Wykorzystywał też pamiętniki i dzieła swoich poprzedników.

GAJUSZ SWETONIUSZ TRANKWILLUS (ok. 70 – 160 n.e.) - współczesny, ale nie-

co młodszy od Tacyta . Zawodowo był prawnikiem i zajmował

się literaturą; za cesarza Hadriana został jego sekretarzem. Napi-

sał wiele prac, ale dotrwały jedynie „ŻYCIORYSY CESARZY”

i częściowo „BIOGRAFIE ZNAKOMITYCH RETORÓW I

GRAMATYKÓW”. Pozostałe jedynie we fragmentach . SWE-

TONIUSZ miał dostęp do archiwum cesarskiego, więc źródło

to można uznać za wystarczająco wiarygodne. Ponadto notował

świadectwa współczesnych i dostępne pamiętniki. W odróżnie-

niu od Tacyta był zdecydowanym zwolennikiem monarchii. W

swojej twórczości posługiwał się językiem ciekawym i żywym.

Cechowała tę twórczość prostota kompozycji.

Choć wykorzystywał źródła archiwalne, treść jego prac była ujęciem kompilatorskim

i mało krytycznym. Dlatego nie wszystko zasługuje na zaufanie. Mimo to znalazł wielu

naśladowców i to zarówno jeszcze w starożytności jak i później w średniowieczu.

APPIAN - Grek piszący w II wieku n.e. Urodził się w Aleksandrii ale odszedł stamtąd pod-

czas ludowego powstania. Z zawodu prokurator, po przybyciu do Rzymu uzy-

skał obywatelstwo tego miasta. Jego koronna praca „WOJNY DOMOWE W

RZYMIE” odkrywa szczerą prawdę: w łonie republiki rzymskiej w gruncie rze-

czy chodziło p własność ziemską. Oprócz wszystkich narodów cesarstwa, opisał

również historię Aleksandra Macedońskiego i dzieje podboju świata przez Rzym

DION KASJUSZ ( 155 - 235 n.e.) – urodził się w Nicei, w Azji Mniejszej. Był konsulem

i zarządzał prowincjami. Dużą popularność już w sta-

rożytności zyskało jego dzieło „HISTORIA RZYMU”

w 80 księgach, którą pisał przez 22 lata. KASJUSZ

jednak w odróżnieniu od swoich poprzedników nie ma

przemyślanej filozofii historii. Proces dziejowy nie

jest dla niego w pełni zrozumiały. Wydarzenia w/g

niego mogą zależeć od ludzi, ale też i od sił nadprzy-

rodzonych. Nie jest więc w pełni przedstawicielem

racjonalizmu.

WNIOSKI: Historiografię antyczną pominąwszy okres logografii cechuje pragmatyzm,

a więc opieranie się na faktach. Stąd też została dla niej przyjęta nazwa opisowo-pragmatycznej. Sposób ten wiąże się ze zrozumieniem dziejów jako ciągu faktów historycznych bez wnikania w związki między tymi faktami. Często ogranicza się tylko

do ich opisywania np. roczniki.

Historiografia starożytna nie znała selekcji, ale wprowadziła prezentację postępujących

po sobie zdarzeń tj. układ chronologiczny. To właśnie chronologia faktów obok umiej-

scowienia ich przestrzennie ( to i to stało się tu i tu, wtedy to a wtedy) stały się głównymi

zasadami porządkującymi całą narrację historyczną starożytności.

Kolejną cechą opisowo-pragmatycznej historiografii antycznej było dążenie opisujących dzieje do nadania swoim dziełom bogatej formy artystycznej. Było to podyktowane za-

spokajaniem zainteresowań i uczuć estetycznych czytelnika.

Pragmatyzm historiografii antycznej, a więc oparcie się na faktach i logicznym związku

wydarzeń miał też już w starożytności drugie zasadnicze znaczenie, czyli rzeczowy i pra

ktyczny charakter sprawczy poznawanej przeszłości. Chodziło bowiem o przedstawienie

takiego obrazu minionych dziejów, z których by wynikały pewne wzorce moralne (np.

ganiące przestępstwa, sławiące wielkie dokonania, heroiczne czyny, itp.). Historię pisano

nie dla odtwarzania dziejów, lecz raczej dla umoralniania i wychowywania społeczeństwa.

Stąd też nader często pojawiało się przemieszanie przeszłości z teraźniejszością. Występowało też uwypuklenie pewnych faktów jednostkowych, bez głębszego zastana-

wiania się nad rzetelnym zaprezentowaniem całego ciągu przeszłości. Wynikało to, iż

historiografowie starożytni nie zdawali sobie sprawy z konieczności odtwarzania całego

procesu dziejowego. Raczej koncentrowali się na wybitnych jednostkach, uważając że

one mają największy wpływ na rozwój dziejów. Proces ten pogłębi się jeszcze bardziej

w historiografii średniowiecza.

LITERATURA: J.Topolski, Metodologia historii, rozdział Etymologia i ewolucja znaczenia

terminu historia, str. 42 – 43 oraz Paradygmaty badania histo-

rycznego, str. 60 – 64.

B.Miśkiewicz, Wprowadzenie do badań historycznych, rozdział IX część I

Historiografia opisowo-pragmatyczna, str. 185 – 187.

N.G.L.Hammond, Dzieje Grecji, W-wa 1973 r., Herodot – str. 403 – 405,

Tukidydes – str. 504 – 509, Ksenofont, str. 676 – 677.

N.A.Maszkin, Historia starożytnego Rzymu, W-wa 1951r., Liwiusz

str. 25 – 27, Tacyt, str.29 – 32, Swetoniusz, str.32 – 33.

J.Wolski, Historia powszechna.Starożytność, W-wa 1971r.,kierować się in-

deksem osób na końcu książki.

UNIWERSALNA HISTORIOGRAFIA ŚREDNIOWIECZA. KONTYNUACJA NURTU OPISOWO - PRAGMATYCZNEGO.

Okres średniowiecza to dzieje od upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego w 476 roku n.e.

do pierwszych wypraw i odkryć geograficznych tj. do końca XV wieku. Historiografia tego

okresu podobnie jak w starożytności nosi charakter opisowo-pragmatyczny Dziejopisarstwo

bowiem antyczne posłużyło w wiekach średnich jako wzór do naśladowania. Przyjęto więc pogląd na linearny bieg wydarzeń, a także oparcie się na faktach historycznych, które miały

swoje rzeczywiste odbicie w przeszłości.

Pod względem estetycznym dziejopisarstwo wieków średnich rozwinęło się właściwie dopie-

ro pod koniec tego okresu. Podyktowane to zostało zwiastunem humanizmu Odrodzenia.

Chodzi tu o przywrócenie dużej troskliwości w zakresie wysokiego kunsztu narracji (opowiadania).

Główne piętno na historiografii średniowiecza odcisnęły momenty religijno-moralne.

To one stały się podstawą uniwersalizmu, niezależnie od krajów i narodów różniących się

między sobą pod względem etnicznym i kulturowym. Cechą zespalającą je stał się ogólno-

europejski chrystianizm i przyjęcie wzorów kościoła rzymskiego. Nieprzypadkowo historio-

grafowie średniowieczni to głównie osoby duchowne.

Rozpatrując tę kwestię metodologicznie należy zaznaczyć, iż podstawą dla przyjęcia ogólnej

filozofii dziejów przez historiografów tego okresu, były konsekwencje płynące ze stanowiska

św. Augustyna ( 354 – 430 r. n.e.) rozumiejącego dzieje jako realizację określonych celów boskich.. To on właśnie uprościł periodyzację bibilijną, wprowadzając jako moment przełomowy w dziejach świata dwie zasadnicze ery: przed i po narodzeniu Chrystusa. I choć

już w starożytności został przyjęty pogląd o następstwie wydarzeń, nie miał on swojej kon-

sekwencji ani kierunku. Grecy np. rozumieli przepływ czasu jako pewien cykl dziejowy.

Dla chrześcijaństwa oznaczał on już wyraźne przesłanie: od stworzenia świata do dnia sądu

ostatecznego

Jak już zostało zaznaczone wyżej średniowiecze otrzymując „w spadku” spuściznę historio-

grafii starożytnej, przejęło pewne wzorce, ale też w poważnym stopniu ją rozbudowało.

W wiekach średnich wykształciły się bowiem różne gatunki piśmiennictwa historycznego:

DZIEŁA HISTORYCZNE ( czyli prace ukazujące historię poszczególnych

ludów – Franków, Wizygotów, Anglosasów,

Longobardów, Wandalów, itd.)

BIOGRAFIE ( np. słynna biografia Einharda „VITA KAROLI” 814-836r.

zapożyczona z „ŻYWOTÓW CEZARÓW” Swetoniusza).

AUTOBIOGRAFIE ( opata Guilberta z Nogent „DE VIT SUA” 1114-1115r.

D) KORESPONDENCJE (zaciążył bibilijny wzór listów św .Pawła, stąd nama-

szczony styl i podległość pewnym retorycznym regu-

łom.Szczególnie cenne zbiory listów Kasjodora, Bedy

Czcigodnego, Jana z Salisbury, Gozwina z Moguncji)

HAGIOGRAFIA CZYLI PIŚMIENNICTWO POŚWIĘCONE KOŚCIOŁOWI

OGÓLNE DZIEŁA POŚWIĘCONE HISTORII KOŚCIOLA (Euzebiusz

z Cezarei, Hugon z Fleury ).

MARTYROLOGIA MĘCZENNIKÓW KOŚCIOŁA

ŻYWOTY ŚWIĘTYCH

KSIĘGI CUDÓW DOKONANYCH PRZEZ ŚWIĘTYCH ZA ŻYCIA

I PO ŚMIERCI (Miracula).

NAJBARDZIEJ REPREZETATYWNA GRUPA PIŚMIENNICTWA ŚREDNIOWIECZNEGO

KRONIKI

B) ROCZNIKI (Annales – krótkie komunikaty związane z jakimś wydarze-

niem, interesujące wąski krąg odbiorców np.dwór

królewski, biskupów, klasztor).

C ) GESTA ( Czyny książąt ,możnych rycerzy)

D) KATALOGI ZWANE TEŻ GENEALOGIAMI (Dzieła, które dążą do

skonstruowania spisu przodków – rodowody).

RELACJE Z PODRÓZY ( wypraw handlowych, poselstw dyplomatycz-

nych, edukacyjnych, poznawczo-geograficz.

Marco Polo, wenecjanin opisał wyprawę do Chin

od 1271 do 1295 r. „OPISANIE ŚWIATA”.)

Pod koniec średniowiecza pojawiło się pamiętnikarstwo: raptularze – w których odnotowy-

wano ważne wydarzenia rodzinne, księgi pamiętnicze – diariusze, relacje, korespondencje,

noty genealogiczne, instrukcje i lauda sejmikowe.

HISTORIOGRAFOWIE ŚREDNIOWIECZNI

EUZEBIUSZ z Cezarei ( ur. ok. 263 - 340 r. n.e.) Teolog i historyk kościoła, twórca

dziejopisarstwa kościelnego .Biskup Cezarei (Palestyna).Żył

właściwie jeszcze wczasach starożytnych, ale napisał dzieło:

„HISTORIA KOŚCIOŁA” w 16 księgach (polskie wyd. w zbiorze

Pism Ojców Kościoła t.III z 1924r.)

Dzieło to zostało prawdopodobnie z języka aramejskiego przetłu-

maczone przed 410 rokiem na łacinę ( Rufin z Akwilei) i od tej

pory znane pt.: „HISTORIA ECCLESIASTICA”.

Zostało ono poparte przez św. Augustyna (właściwie Aureliusza

Augustyna), który wprowadził w swoim z kolei dziele „DE CIVI-

TATE DEI” (Państwo Boże) pojęcie historii kościelnej (historia

sacra) i świeckiej (historia profana).

GRZEGORZ z Tours (ur.ok.540 – 593 lub 594r.) Kronikarz francuski zwany ojcem histo-

rii Francji. Biskup Tours od 573 r. Przedstawiciel starej galijsko –

rzymskiej arystokracji. Oprócz prac dogmatycznych i hagiograficz-

nych napisał obszerną „HISTORIA FRANCORUM” obejmującą

najdawniejsze dzieje Franków po czasy mu współczesne. Podsta-

wowe źródło do dziejów Francji we wczesnym średniowieczu.

IZYDOR z Sewilli ( ur. ok. 560 – 636 ) Ostatni „ojciec” kościoła na Zachodzie, arcybiskup,

autor „HISTORII GOTÓW, WANDALÓW I SWEWÓW” a także pe-

wnego rodzaju encyklopedii całej ówczesnej wiedzy „ORIGINUM

SIVE ETYMOLOGIARUM LIBRI XX”. Autor dzieł teologicznych

i historycznych.

BEDA VENERABILIS (BEDA CZCIGODNY 673 – 735 r.) Benedyktyn anglosaski,

autor kościelnej historii Anglii do 731 roku („HISTORIA ECCLE-

SIATICA GENTIS ANGLORUM”). Żył i pisał w klasztorach

w Wearmouth i Jarrow (płn-wsch. część Anglii).

Zasłużony w dziedzinie naukowych badań nad rachubą czasu

( chronologii historycznej). Dostrzegł zaznaczającą się rozbieżność

między rokiem astronomicznym a kalendarzowym juliańskim, dając

początek rozważaniom nad reformą kalendarzową, która miała miej-

sce znacznie później, bo dopiero w XVI wieku (wprowadzenie

nowego kalendarza przez papieża Grzegorza XIII).

BEDA do historii wprowadził tablicę paschalną w/g której zasto-

sował liczenie czasu od narodzin Chrystusa (oparł się w tym wy-

padku na mnichu rzymskim Dionizym Małym, żyjącym w VI w.ne.)

Najważniejsze dzieło: „DE TEMPORUM RATIONE”.

Napisał ponadto liczne komentarze do ksiąg bibilijnych; żywoty

opatów w klasztorach, w których przebywał a ponadto wiele kom-

pendiów używanych w szkolnictwie średniowiecznym.

OTTON z Fryzyngii ( 1112 - 1158 r.) Przyrodni brat króla Karola III, od 1132 r. w zako-

nie Cystersów, opat klasztoru w Morimond (Burgundia), biskup Fre-

sing. Jeden z największych kronikarzy średniowiecza.

Autor dwóch kronikarskich dzieł: „CHRONICA SIVE HISTORIA

DE DUABUS CIVITATIBUS” (1143 - 1146 r.), które zawiera his-

toriozoficzną koncepcję kolejnych etapów rozwoju ludzkości, inspi-

rowana nauką św. Augustyna o „państwie bożym” i „państwie ziem-

skim” oraz drugie dzieło pt.: „GESTA FREDERICI I IMPERATO-

RIS” ( 1157 -1158 r.). Jest to, dokończona już przez jego ucznia

RAHEWINA historia Fryderyka I Barbarossy jako władcy zwiastują-

cego pokój. OTTONA z Fryzyngii cechuje twórczość próbująca po-

przez wyjaśnienie historii dotrzeć do poznania bożego zamysłu wo-

bec świata.

Uważana za jedno z najważniejszych osiągnięć historiografii śre-

dniowiecznej. Dzieje świata przedstawiono w niej jako historię walki

„państwa bożego” z „państwem szatana” inspirowaną przez walkę pa-

piestwa z cesarstwem w/g poglądów św. Augustyna zawatych w jego

przytaczanym już dziele „DE CIVITATE DEI” (Państwo Boże).

KRONIKARZE W POLSCE

GALL ANONIM Data urodzenia i pochodzenie nieznane, umarł prawdopodobnie w 1116r.

Mnich benedyktyński żyjący na przełomie XI i XII wieku. W młodości

kształcił się w Tours lub Orleanie. Do Polski przybył przez Prowansję

i Węgry. Tu trafił do kancelarii książęcej Bolesława Krzywoustego gdzie

zyskał poparcie kanclerza Michała Awdańca. Co do samego pochodzenia

jego „nazwiska”, w rzeczywistości nie zachowało się w przekazie histo-

rycznym. Na podstawie analizy kroniki Marcin Kromer nazwał anonimo-

wego jej twórcę Gallem, i tak przyjął się on w polskiej historiografii.

Kronikę tworzył po 1112 a przed 1116 rokiem. Składa się ona z trzech

części: - I część obejmuje historię Piastów od zdobycia władzy przez

Siemowita do narodzin Bolesława Krzywoustego;

- II część zawiera dzieje z lat 1186 - 1109;

- III część wypełnia opisanie czynów Bolesława (gesta), ale

tylko przez cztery lata tj. 1109 - 1113 i nagle się ury-

wa.

Niedokończenie kroniki przez Galla Anonima prawdopodobnie wiąże

się z upadkiem po 1113 roku rodu Awdańców, praktycznie zaś utratą

poparcia możnych protektorów.

Każda część kroniki w formie odrębnej księgi poprzedza specjalna dedy-

kacja. Pisana po łacinie tzw. prozą rymowaną. W rzeczywistości jest pa-

negirykiem na cześć Bolesława Krzywoustego.

Język kroniki prosty, choć nie pozbawiony licznych metafor i gry słów.

Pod względem wartości literackiej jest szczytowym osiągnięciem tej

epoki w Europie. Wszystkie późniejsze opracowania kronikarskie (Ka-

dłubek, Długosz, Kromer, Bielski) czerpały podstawowe wiadomości

z Galla.

Sam Gall pisząc swoją kronikę opierał się na dworskiej tradycji histo-

rycznej przekazywanej mu ustnie przez przedstawicieli polityczno-

intelektualnej elity ówczesnej Polski.

Ze strzępów wiadomości o Mieszku I, Bolesławie Chrobrym i Kazi-

mierzu Odnowicielu zbudował barwne i przekonywujące portrety

pierwszych polskich władców i ich panowanie. Swego chlebodawcę

Bolesława Krzywoustego przedstawił jako niestrudzonego księcia

i wojownika - prawdziwego obrońcę kraju. Krzywousty zawdzięcza

też Gallowi rzadką w średniowieczu dokumentację dziecięco-młodzień-

czych dokonań na polowaniach i wyprawach. Zataił niestety piętno

bratobójcy, jakim po oślepieniu Zbigniewa był naznaczony książę. Prze-

konywał zaś dobitnie, że bez Krzywoustego Polska się nie może się

obyć.

Pierwsze wydanie kroniki ukazało się w Gdańsku w 1749 roku; kolejne

w 1776 w Warszawie i w 1824 też w Warszawie.

WINCENTY KADŁUBEK ( 1150 - 1223 r.) Urodzony w Kargowie koło Stobnicy , w ro-

dzinie możnowładców małopolskich. Po studiach w Paryżu ka-

pelan nadworny i kancelista na dworze Kazimierza Sprawiedli-

wego, od 1207 roku biskup krakowski. Zwolennik programu

reformy kościoła reprezentowanej przez arcybiskupa Kietlicza.

Po soborze IV laretańskim zrzekł się godności i osiadł w kla-

sztorze Cystersów w Jędrzejowie, gdzie też dokończywszy ży-

wota zmarł. Beatyfikowany w 1764 roku.

Łacińska kronika „mistrza” Wincentego - bo takim opatrzono

go przydomkiem, który wszedł w powszechne użycie od XV

wieku - składała się z 4 ksiąg, obejmujących dzieje Polski do

1202 roku. Pisana językiem kwiecistym, przesycona głęboką

religijnością i patriotyzmem. Pod względem politycznym rep-

rezentuje poglądy bliskie możnowładztwu małopolskiemu.

Oprócz zasadniczego wątku historycznego Kadłubek wprowa-

dził też szereg legend, szczególnie opisując początki Polski

(np. o Wandzie i Kraku ), oddzielając jednak rzeczywiste fa-

kty od podań bajecznych.

Kronika Kadłubka zawiera pewne wzorce dydaktyczne, dlate-

go od XV wieku traktowana była jako swego rodzaju podrę-

cznik. Przedstawiała bowiem podstawowe pojęcia ówczesnej

wiedzy prawniczej, literackiej i przyrodniczej. Obecnie stano-

wi jedno z podstawowych źródeł do dziejów politycznych

i kultury XII wieku. Wywarła również wielki wpływ na

historiografię polską aż po okres Oświecenia.

Pierwsze wydanie w 1612 roku; kolejne w 1862 i 1872.

JAN z Czarnkowa ( 1320 - 1387 ) Znany jako Janko syn wójta Czarnkowa w Wielkopol-

sce, archidiakon gnieźnieński, podkanclerzy i zaufany króla Kazimie-

rza Wielkiego. Po śmierci władcy zwolennik elekcji na tron księcia

Kaźka Słupskiego. Za wykradzenie insygniów władzy z grobu osta-

tniego z Piastów dla księcia słupskiego, pozbawiony przez stronnictwo

andegaweńskie w 1370/71 urzędu, uwięziony, skazany na wygnanie

i konfiskatę majątku. Schronił się za granicą. Po powrocie do kraju

odzyskał archidiakonat w 1375 roku i rozpoczął pisać „KRONIKĘ”..

Powstała ona w latach 1376 - 1387 i jest najznakomitszym przykładem

prozaiki polsko-łacińskiej w XIV wieku.

Zachowana w zbiorze pt.:”WIELKA KRONIKA POLSKA”, tom II z

1872 roku, tekst JANKA z Czarnkowa obejmuje na pewno lata 1340-

1384. Napisana z niewątpliwym talentem i pasją. Zawiera wiele ma-

teriału źródłowego do historii ówczesnej Polski.

Dzieło to rozpoczyna się opisem śmierci Kazimierza Wielkiego i za-

wiera szczegółowy opis rządów Andegawenów w tj. Ludwika Wę-

gierskiego i jego matki Elżbiety Łokietkówny. W kronice tej szcze-

gólnie uwypuklone zostały dzieje opozycji wielkopolskiej w stosunku

do Ludwika (1370 -1386). Choć zdecydowanie niechętny Andegawe-

nom, prezentuje szerokie horyzonty polityczne z pozycji bezpośrednie

go i wnikliwego obserwatora opisywanych wydarzeń.

JAN DŁUGOSZ ( 1415 - 1480 ) Najwybitniejszy polski kronikarz XV wieku. Urodził się

w Brzeźnicy (wieluńskie). Kanonik krakowski; studiował w Akademii

Krakowskiej w latach 1428 - 1431,ale studiów nie ukończył gdyż został

sekretarzem a następnie kanclerzem biskupa Zbigniewa Oleśnickiego.

Tam też odznaczył się jako wybitnie zdolny administrator i notariusz.

Stanowiska te umożliwiły mu dostęp do bogatych materiałów źródło-

wych, które całe życie gromadził w odpisach. Był też wychowawcą sy-

nów Kazimierza Jagielończyka. Zwolennik poglądów biskupa Oleśni-

ckiego. Rzecznik przeciwko Krzyżakom praw Polski do Pomorza.

Kilkakrotnie podróżował do Włoch gdzie zetknął się z nowymi prądami

humanizmu. Brał też udział w licznych poselstwach na Węgry i do Czech

Zmarł w Krakowie jako arcybiskup-nominat lwowski (nie zdążył objąć

diecezji).

Owocem zainteresowań DŁUGOSZA było wiele napisanych przez niego

prac (począwszy od 1448 roku) o charakterze źródłowym: m.in. „BAN-

DERIA PRUTENORUM” czyli opis chorągwi krzyżackich zdobytych

pod Grunwaldem czy też „OPISY I WIZERUNKI HERBÓW POL-

SKICH”. Opisał także „ZBIÓR DOKUMENTÓW DOTYCZĄCYCH

SPRAW POLSKO-KRZYŻACKICH Z LAT 1339 - 1422” i „STATY-

STYCZNY OPIS BENEFICIÓW KOŚCIOŁA W MAŁOPOLSCE

1470 - 1480”. Autor katalogów biskupów polskich oraz obszernego

życiorysu biskupa Zbigniewa Oleśnickiego.

Największe jego dzieło to „ANNALES SEU CRONICAE INCLITI

REGNI POLONIAE ( Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa

Polskiego) zwane też Dziejami Polski.

Zawarte w 12 księgach opiewa historię Polski od czasów przedpiasto-

wskich do 1480 roku. Opracowywane było w latach 1455 - 1480.

Oparte na niezwykle bogatym materiale źródłowym, polskim i obcym,

zarówno aktowo-archiwalnym jak i kronikarskim, z którego DŁUGOSZ

próbował krytycznie korzystać. Zbierał też informacje i opierał się na

tradycji ustnej. W całości swojego dzieła starał się ukazać związki przy-

czynowe między poszczególnymi faktami (ujęcie pragmatyczne) wypo-

wiadając przy tym własny sąd w duchu religijno-patriotycznym.

W końcowej części kroniki, tj. po 1470 roku zaczęły się coraz silniej

przejawiać wpływy humanizmu włoskiego. JAKO CAŁOŚĆ DZIEŁO

TO JEST PIERWSZĄ WYBITNĄ SYNTEZĄ W HISTORIOGRA-

FII POLSKIEJ.

Kronikę właściwą poprzedza CHOROGRAFIA będąca opisem sieci hy-

drograficznej, ukształtowania powierzchni oraz opisem miast Polski,

Litwy i Rusi. Podstawą dzieła jest kartoteka chronologiczna, którą

DŁUGOSZ uzupełniał przez całe życie wypisami ze źródeł i relacjami

współczesnych mu osób. Zachowała się tylko część pracy (do 1406 r.).

Jest to rękopis sporządzony przez kilku sekretarzy DŁUGOSZA z jego

własnoręcznymi wstawkami i poprawkami.

Roczniki są unikalnym i monumentalnym dziełem w skali europejskiej,

w których DŁUGOSZ przedstawił nie tylko dzieje Polski ale również

krajów sąsiednich i papiestwa. Oparte o wielką ilość dokumentów z ar-

chiwów królewskich i kościelnych oraz na kronikach polskich i obcych

Stylistyka literacka zdecydowanie oparta na wzorach starożytnych.

Roczniki DŁUGOSZA do naszych czasów zachowały się w kilkudzie-

sięciu powielonych rękopisach z XV - XVII w.

Początkowo dosyć długo w zapomnieniu, chociaż korzystali z wypisów

Bielski, Wapowski i Kromer.

Pierwsza edycja dzieła ukazała się drukiem na przełomie 1614/15 roku

w Dobromilu, jednak została skonfiskowana przez Zygmunta III Wazę

na skutek nieprzychylnej dla dynastii wymowy dzieła.

Pierwszy pełny druk w 1711 roku w Lipsku.

WNIOSKI: W historiografii średniowiecznej uwidacznia się kontynuacja pragmaty-

cznego ujmowania związków przyczynowych między poszczególnymi faktami. Jednakże

przy pewnym podniesieniu opisu, nie można dostrzec głębszych rozważań nad przyczy-

nami różnic i zmian minionej rzeczywistości. Wręcz przeciwnie, istniejący w starożytno-

ści humanistyczny nurt w przedstawianiu dziejów jako źródła zmian związanych z działalnością człowieka, ulega zahamowaniu.

Indywidualizm zostaje zastąpiony uniwersalizmem, polegającym na historiozoficznym

przedstawianiu człowieka jako narzędzia w ręku Boga, który nadaje cel i sens dziejom.

W układzie tym człowiek nie jest w stanie dokonywać w świecie istotniejszych zmian.

Wszelkie bowiem wzorce pochodzą ostatecznie od Boga.

Uniwersalizm średniowieczny miał też swoje odbicie w fakcie, iż językiem powszechnie

stosowanym była łacina, zaś ludzie parający się opisywaniem przeszłości to mnisi głoszą-

cy na kartach swych dzieł ideę kościoła rzymskiego.

Historia wieków średnich była pragmatyczna nie tylko w wersji kościelnej tj. poprzez

realizację zaleceń chrześcijańskich, ale również świeckiej - podporządkowania się panu-

jącym i służbie państwowej.

Na zakończenie należy wspomnieć również o średniowiecznym świecie muzułmańskim.

Historiografia arabska przyniosła pewien postęp w zakresie analizy źródeł. Był to je-

dnak z uwagi na ogrom literatury chrześcijańskiej w tym czasie krytycyzm bardzo nie-

śmiały. Najwybitniejszym historiografem islamskim był wówczas Ibn Chaldun, (właści-

wie Abd ar-Rachman ibn Khaldun 1332 - 1406 r.) Autor dzieła o historii Arabów, Persów i Berberów oraz „PROLEGOMENÓW DO HISTORII”(czyli uwag wstępnych)

głoszący konieczność uwzględniania w ciągłości historycznej zmian społecznych.

LITERATURA: J.Topolski, Metodologia historii, W-wa 1984r., s.64 - 68.

J.Szymański, Nauki pomocnicze historii. W-wa 1972r., s.45 - 59.

Historia nauki polskiej pod red. Bogdana Suchodolskiego, Wrocław 1970r.,

t. I, s.55 - 76 (średniowiecze).

Encyklopedie PWN.

REFLEKSJA KRYTYCZNA HISTORIOGRAFII ODRODZENIA

Renesans czyli Odrodzenie to okres w historii kultury europejskiej XIV - XVI w. zapoczątko-

wany we Włoszech; charakteryzujący się - w opozycji do światopoglądu średniowiecznego -

nasileniem tendencji humanistycznych i laickich. A także nawrotem do kultury antycznej;

rozwojem myśli racjonalistycznej, przyrodniczej i technicznej ( np. Leonardo da Vinci ).

W dziedzinie humanistycznej - a taka nas najbardziej interesuje - rozkwitem nauki, sztuki,

literatury i muzyki.

W odniesieniu do historii, w tym przedziale wieków rozpoczyna się nowy okres w dziejach

świata tj. historia nowożytna.

Rozpatrując interesujący nas wątek historiograficzny, to koniec średniowiecza i początek ery

nowożytnej cechuje przesunięcie się punktu zainteresowań pracy historyków z narracji na sposób ustalania podstawy źródłowej. Inaczej mówiąc, przedmiotem zaangażowania stały się

same materiały źródłowe, na których opierał się opis .Ta przełomowa zmiana doprowadziła do wykształcenia się historiografii krytycznej, nazywanej też refleksją krytyczną w badaniach

nad dziejami społeczeństwa.

Krytycyzm ten rozciągał się nie tylko na prace pisane w okresie Renesansu, ale również

wcześniej. Do najwybitniejszych przedstawicieli tego kierunku należeli:

NICOLO MACHIAVELLI (1469 - 1527) florencki historyk, dyplomata, urzędnik i myśli-

ciel polityczny. Od 1498 roku sekretarz kancelarii Rady Dzie-

sięciu we Florencji.

W swoich poglądach MACHIAVELLI był realistą i uważał , że

podstawą wyciągania wszelkich wniosków powinno być do-

świadczenie, zarówno bieżące jak i historyczne. Człowiek -

jego zdaniem - może w sposób istotny kształtować swój los,

a fortuna sprzyja odważnym i śmiałym, kultywującym obywa-

telskie cnoty (virtu).Stąd wskazał na duże znaczenie jednostek,

które jednak nie mogą występować wbrew tendencjom epoki.

MACHAVELLI uważał, że ludzie z natury są źli, a głównym

motorem ich działania jest żądza władzy i posiadania.Właściwie

postępują jedynie pod wpływem konieczności.

Uważa się go za twórcę poglądu, że „ cel uświęca środki”.

W swojej pracy pt.:”KSIĄŻĘ”(1532r.) zalecał przebiegłość’

podstępność działania i wykorzystanie ludzkich słabości.

To właśnie stosowanie przemocy, podstępu i obłudy nosi nazwę

„makiawelizmu”.

Napisał szereg prac historycznych :”UWAGI WYSNUTE Z

LIWIUSZA HISTORII RZYMSKIEJ” (1531r.), „ROZWAŻA-

NIA NAD PIERWSZYM DZIESIĘCIOLECIEM HISTORII

RZYMU” oraz „HISTORIE FLORENCKIE” (1532r.).

Główną zasługą MACHIAVELLEGO był powrót przerwanej

od Arystotelesa koncepcji świeckiej i naukowej. W pisarstwie

historycznym silnie akcentował problematykę społeczną łącz-

nie z konfliktami tkwiącymi wewnątrz społeczeństwa.

FRANCESCO GUICCIARDINI (czyt: Guarcziardini) 1483 - 1540r. włoski historyk, po-

lityk i prawnik.Protegowany Medyceuszów, w latach

1512 - 1514 ambasador Republiki Florenckiej w Hiszpa-

nii.

W swoim dziele pt.:”STORIA D`ITALIA” przedstawił

dzieje Włoch w latach 1492 - 1534.Wydał też wiele

pism w zbiorze „OPERE INEDITE”, wśród nich

„STORIA FLORENTINA” z zawartym w niej opi-

sem społeczeństwa włoskiego. Pomimo wielu różnic,

reprezentował podobne tendencje metodologiczne jak

Machiavelli. Dotyczyło to głównie wprowadzonej se-

lekcji informacji o faktach pozateologicznej myśli filo-

zoficznej.

JEAN BODIN (BODINUS) 1530 - 1596r. francuski prawnik i twórca myśli politycznej do-

by Odrodzenia. Główny ideolog francuskiego absolutyzmu.

Metodologiczną podstawą rozważań BODINA na temat pań-

stwa i władzy publicznej były poglądy filozoficzne i historio-

zoficzne wyłożone w dziele: „METHODUS AD FACILEM

HISTORIAM COGNITIONEM” (1566r.)

W pracy tej zalecał stosowanie metody historycznej w prawo-

znawstwie, które połączył z filozofią historii i oparł na szero-

kich studiach historyczno-porównawczych. Podkreślał koniecz-

ność dalszej, pogłębionej analizy i krytyki świadectw źródło-

wych. W swojej refleksji nad historią jako pierwszy uwypuklił

potrzebę posiadania przez historyka wiedzy pozaźródłowej,

głównie geograficznej i chronologicznej. W rozważaniach nad

społeczeństwem i jego genezą zwracał uwagę na czynniki

wyjaśniające różnice między różnymi państwami (np. czynniki

klimatyczne). Zwracał też uwagę na cechy antropologiczne .

Rozpatrując konflikty społeczne zwracał uwagę na dynamizm

działalności ludzkiej.

Podkreślenie przez BODINA pogłębienia analizy i krytyki świa

dectw historycznych stanowiło przełomowe znaczenie dla roz-

woju metodologii historii.

HENRI LANCELOT du VOISIN de La POPELINIERE ( ? - 1608) żyjący w XVI w.

francuski autor pierwszej w Europie historii historiografii.

Służył w wojsku w czasie wojen religijnych we Francji po

stronie protestantów .Napisał „PRAWDZIWĄ I CAŁĄ HI-

STORIĘ OSTATNICH ZAMIESZEK ZASZŁYCH WE FRA

CJI I FLANDRII OD 1562 DO 1570 ROKU”. Ponadto

spod jego pióra wyszła praca pt.: ”HISTORIA FRANCJI OD

1550 DO 1581 ROKU”.

Najwybitniejsze jego dzieło to: „HISTOIRE DES HISTO-

IRES AVEC L`IDEE DE L`HISTOIRE ACCOMPLIE”

( 1599r.).Przede wszystkim przeciwstawił się nadmiernemu

wydawaniu sądów o przeszłości (np. pochwala władców,

bezkrytyczny stosunek do mitów grupowych ale także prze-

świadczeń indywidualnych).

Myśli POPELINIERE`A rozwinął w filozofii FRANCISZEK

BACON (empiryzm i materializm XVI wieku), który głosił

opinię o konieczności wyzwolenia się spod pragmatyzmu

i pisania historii obiektywnej

HISTORIOGRAFOWIE POLSCY EPOKI ODRODZENIA

BERNARD WAPOWSKI ( 1470? - 1555r.) historyk kartografii, astronom, sekretarz i his-

toriograf Zygmunta Starego. Autor pierwszych w Polsce map

Europy Wschodniej i Polski, na których opierała się kartografia

zachodnioeuropejska do XVII wieku.

MARCIN BIELSKI (pierwotnie WOLSKI 1495 - 1575) urodzony w Białej (sieradzkie)

pisarz i historyk. Autor „KRONIKI WSZYSTKIEGO ŚWIATA” -

napisanej po polsku w 1551 roku. W 1554 r. wydanie zmienione pt.:

„Kronika to jest Historia Świata”.

Jedyna w staropolszczyźnie próba zobrazowania dziejów powsze-

chnych od czasów najdawniejszych do 1564 roku (wyd. I doprowa-

dzone do 1550r).

Łączyła i traktowała na równi relacje historyczne, przekazy bibilijne,

fikcję i fantastykę. Dla mas szlacheckich była jednak długo podstawo-

wym źródłem wiedzy o dawnej Polsce i świecie (50-cio stronicowy

wstęp geograficzny).

Ponadto napisał: „ŻYWOTY FILOZOWÓW” (1535r.) - pierwsze w

polskiej literaturze biografie ludzi świeckich oraz „SPRAWĘ RY-

CERSKĄ „ (1569r.) - traktat historyczny o tendencjach dydaktycz-

nych.

STANISŁAW GÓRSKI (1497 - 1572) historyk, zbieracz źródeł, ksiądz pochodzenia szla-

checkiego. Ukończył studia w Krakowie. Sekretarz królowej Bony.

Kanonik płocki i krakowski.

Od 1535 roku zaczął zbierać materiały historyczne, głównie z lat

1462 - 1572, których trzon został wydany jako: „ACTA TOMI-

CIANA”. Zajmował się też przygotowywaniem kopii dokumen-

tów na których wprowadzał poprawki osobiste. Zabiegi te umniej-

szają wartość całego zbioru.

MARCIN KROMER (1512 - 1589) dyplomata, historyk, biskup warmiński pochodzenia

mieszczańskiego, ale nobilitowany. Studia w Krakowie, Padwie i Bo-

lonii. Sekretarz królewski, zwolennik unifikacji Prus z Koroną.

Autor „DE ORIGINE ET REBUS POLONORUM LIBRI XXX”

(Bazylea 1555r): przekład polski w 1611r. pt.: „O SPRAWACH,

DZIEJACH I WSZYSTKICH INNYCH POTOCZNOŚCIACH

POLSKICH”. Dzieło to obejmuje historię Polski do roku 1506.

Już wówczas zyskało duże uznanie, czego świadectwem jest aż

pięć wydań do 1589r.

Stanowi przeróbkę dzieła DLUGOSZA i WAPOWSKIEGO, jednak

ze znacznymi zmianami i krytycyzmem. Wywarło ogromne wpływ

na polską historiografię aż po schyłek XVIII wieku.

Największą wartość jednak ma dzieło z 1558 roku pt.: „POLSKA

CZYLI O POŁOŻENIU, LUDNOŚĆI, OBYCZAJACH, URZĘ-

DACH I SPRAWACH PUBLICZNYCH KRÓLESTWA POL-

SKIEGO, KSIĘGI DWIE”. Jest to praca o charakterze geograficzno

politycznym opisująca geografię, ustrój i ludność Polski w XVI w.

STANISŁAW ORZECHOWSKI (1513 - 1566) pisarz polityczny i religijny, ksiądz. Stu-

diował w Wiedniu, Wittenberdze, Lipsku, Padwie i Bolo-

nii. Zwolennik wojny z Turcją. Krytykował stosunki we-

wnętrzne za panowania Zygmunta I Starego; szczególnie

królową Bonę. Ostro wystąpił też przeciwko małżeństwu

Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwiłówną. Przeciwnik

reformacji ale też celibatu księży. W 1551 roku zrzekł się

funkcji proboszcza i ożenił się, za co został uznany za he-

retyka i wygnany z kraju. Jednakże na sejmie piotrko-

wskim w 1552 roku, poparty przez licznych zwolenników

uwolniony od klątwy - i mimo stanu małżeńskiego - przy-

wrócony do stanu duchownego (postanowienie to jednak

ostatecznie cofnięto w 1556r.)

Autor dzieła pt.; „ROZMOWA ALBO DYJALOG OKO-

ŁO EGZEKUCJEJ POLSKIEJ KORONY” (1563r.)

Rok później wydał pracę „QUINCUNX, TO JEST

WZÓR KORONY POLSKIEJ”

Najgłośniejsze i najlepsze dzieło pt.:”ŻYWOT I ŚMIERĆ

JANA TARNOWSKIEGO” zostało wydane pośmiertnie

dopiero w 1773 roku. Jest to jedna z ważniejszych pol-

skich biografii renesansowych.

STANISŁAW IŁOWSKI ( ? - 1589) humanista, tłumacz, historyk. Przekładał literaturę

literaturę grecką na łacinę (m.in. dzieło DIONIZJUSZA z Hali-

karnasu, DEMETRIUSZA z Faleronu, SYNEZJUSZA o rządze-

niu państwem.

Autor pierwszego w Polsce zarysu metodologii historii „DE HI-

STORICA FACULTATE LIBELLUS” (1557r.)

KRZYSZTOF WARSZEWSKI (1543 - 1603) pisarz polityczny, historyk, poeta i dyplo-

mata. Pisał po łacinie. Rzecznik kontrreformacji i wzmoc-

nienia władzy państwowej. Swoje poglądy wyłożył w pra-

cach: „DE OPTIMO STATU LIBERTATIS” (1598r.)

oraz „REGES, SANCTI, BELLATORES, SCRIPTORES

POLONI” (1601r.) czyli spis władców, świętych, wodzów

i pisarzy polskich.

Napisał też rozprawę „O POŚLE I POSELSTWACH”

( wyd. 1595r.).

ŚWIĘTOSŁAW ORZELSKI (1549 - 1598) kalwin; pisarz polityczny, kronikarz. Studia w

Krakowie, Lipsku, Wittenberdze i Frankfurcie n/Odrą.

Autor łacińskiego opisu wydarzeń politycznych z lat 1572 -

1576 pt.: „ACTA INTERREGNI POST OBITUM NIMI-

RUM SIGISMONDI AUGUSTI” (przekład polski w la-

tach 1856-58 pt.: „Bezkrólewia ksiąg ośmioro...”)

REINHOLD HEIDENSTEIN (1553 - 1620) kaszubski historyk, prawnik, dyplomata, z po-

chodzenia Niemiec. Studia w Królewcu, Padwie i Wittenber-

dze. Sekretarz królewski związany z kanclerzem Janem Za-

moyskim.

Autor prac historycznych pisanych pod nadzorem Zamoy-

skiego : „DE BELLO MOSCOVITICO COMMENTA-

RIORUM LIBRI SEX” czyli „Pamiętniki o wojnie moskie-

wskiej w 6 księgach” (wyd. 1584r.) poświęcone trzem zwy-

cięskim wyprawom Stefana Batorego.

Najważniejsze dzieło: „RERUM POLONICARUM AB

EXCESSU SIGMUNDI AUGUSTI LIBRI XII” czyli:

„ Dzieje Polski po śmierci Zygmunta Augusta” do 1594r.;

obejmujące lata 1572 - 1603. Uzasadniał w nim potrzebę

silnej władzy, gloryfikował Stefana Batorego.

Napisał też biografię Jana Zamoyskiego: „DE VITA JO-

ANNIS ZAMOSCII” (wyd. drukiem w 1861r.).

WNIOSKI: W okresie Odrodzenia odnotowujemy wykształcenie się historiografii krytycznej. O ile w historiografii opisowo-pragmatycznej głównym zainteresowaniem dziejopisarzy był sam opis czyli narracja, w czasach nowożytnych zaczęto zwracać uwagę na podstawy tego opisu czyli materiały źródłowe. Zmiana ta doprowadziła do przesunięcia uwagi badaczy przeszłości na źródła jako podstawę odtwarzania dziejów.

LITERATURA:B.Miśkiewicz, „Wprowadzenie do badań historycznych”s. 187 -190.

J.Topolski, „Metodologia historii”,s.69 - 74.

„Historia nauki polskiej” p.red. Bogdana Suchodolskiego, t.I, Wrocław-

Warszawa-Kraków 1970r., s.346 - 357.

M.H.Serejski, „Zarys historiografii polskiej” część I, Łódź 1954r.,część II,

Łódź 1956r.

„Dykcjonarz biograficzno-historyczny” ,Warszawa 1844 (Przedruk - Wyd.

Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1988r.).

Encyklopedie PWN.

HISTORIOGRAFIA POLSKIEGO BAROKU. OKRES PRZEJŚCIOWY.

Historia w XVII wieku w Polsce osiągnęła wśród wszystkich gałęzi nauki największą popula-

rność. Barok w Rzeczypospolitej można nazwać epoką rozkwitu i powszechnego zamiłowa-

nia do dziejopisarstwa. O ile w okresie Odrodzenia żywe zainteresowanie nauką o prze-

szłości przejawiały wąskie grupy społeczne, to XVII stulecie znacznie ten krąg rozszerzyło.

Pojawiło się dużo zapisków, pamiętników, diariuszy pisanych przez dostojników państwo-

wych (Stanisław Żółkiewski, Jakub Sobieski, Wacław Leszczyński, Albrecht Stanisław Ra-

dziwiłł, Stanisław Kobierzycki, Łukasz Opaliński, Paweł Potocki, Kazimierz Zawadzki).

Nie brak było wśród uprawiających historię senatorów duchownych: Andrzej Lipski, Stani-

sław Łubieński, Paweł Piasecki czy Stefan Wydżga. Oprócz nich zamiłowanie do pisania o

czasach minionych przejawiać zaczęło mieszczaństwo, niższy kler a nawet szlachta. Nie należy jednak zapominać o ważnym jednak w tym wypadku warunku. Tylko ten mógł pisać,

kto miał jakieś przygotowanie - mówiąc zaś prościej wykształcenie.

Czasy właściwie sprzyjały dziejopisarzom. Poparcia i opieki bowiem udzielają pisarzom

historycznym sami królowie, szczególnie Władysław IV, Jan Kazimierz i Jan III Sobieski.

Zawód historyka staje się zajęciem modnym i zaszczytnym („honoranda professio historica”).

Wazowie nawet wprowadzili stanowiska historiografów królewskich.

Wiek XVII w przeciwieństwie do stulecia poprzedniego nie dążył do wielkich syntez historii

ojczystej. Nieliczne ujęcia całościowe z reguły nosiły charakter kompilacyjny, w dużej mierze

wykorzystujący dorobek poprzednich pokoleń historyków.

SALOMON NEUGEBAUER ( ? - 1615 ) autor „HISTORIAE RERUM POLONICA-

RUM LIBRI V” (wyd. we Frankfurcie/n Odrą w 1611r.).

Księga pierwsza poświęcona została ogólnej wiedzy o Polsce

Znalazły się w niej wiadomości z różnych dziedzin (geogra-

fia, etnografia, język, ekonomika, kultura umysłowa, religia,

ustrój, obyczaje). Dalsze księgi poświęcone historii do roku

1444 (w wydaniu drugim autor doprowadził dzieje kraju do

1587r.) Napisał ponadto: „OBRAZY I ŻYWOTY KSIĄ-

ŻĄT I KRÓLÓW POLSKICH”.

Sam autor był różnowiercą rodem z Prus, nauczycielem pro-

testanckim w Kocku a także długoletnim mentorem młodzie-

ży męskiej z Lubelszczyzny przebywającej za granicą.

W swojej twórczości historycznej wykorzystywał dzieła po-

przednikow: Kromera, Wapowskiego, Bielskiego, Orzecho-

wskiego i Heidensteina.

STANISŁAW ŻÓŁKIEWSKI ( 1547 - 1620 ) hetman i kanclerz koronny, znany przede

wszystkim jako uczestnik wojen z Moskwą, Szwecją, Tata-

rami i Turkami .Zwycięzca w bitwie z rokoszanami Miko-

łaja Zebrzydowskiego pod Guzowem 1607r. oraz w opano-

waniu Moskwy po rozbiciu Wasyla Szujskiego pod Kłuszy-

nem 1610r. Zginął w walce z Turkami pod Cecorą 1620r.,

nie chcąc opuścić pola bitwy.

Autor niewielkiej, ale wielce poprawnej pracy „POCZĄ-

TEK I PROGRES WOJNY MOSKIEWSKIEJ” opartej na

klasycznym wzorze starożytnego i nowożytnego pamiętni-

karstwa (Cesar, Filip Commines).Opisał wojnę polsko-

rosyską toczoną w latach 1609 - 1611r.

ANDRZEJ LUBIENIECKI ( 1550 - 1623) wychowanek szkoły francuskiej; w 1616 roku

wydał dzieło pt.:” POLONETYCHIA ALBO POLSKIEGO

KRÓLESTWA SZCZĘŚCIE”. Zawarł w nim apologię przesz-

łości i teraźniejszości Polski; w szczególności ideologii ustrojo-

wej i ducha tolerancji.

ANDRZEJ LIPSKI ( 1572 - 1631) biskup krakowski, kanclerz wielki koronny. Ukształto-

wany w klimacie i ideologii kontrreformacji .W przeddzień rokoszu

Zebrzydowskiego przedstawił wyidealizowany obraz dziejów pierw-

szego Wazy na tronie polskim (Zygmunta III) :”DE REBUS GESTIS

(wyd. w Rzymie 1605r.).

STANISŁAW ŁUBIEŃSKI ( 1573 - 1640 ) podkanclerzy koronny, biskup, sekretarz króle-

wski. Autor prac historycznych typu monograficznego (poświę

conych wyprawie Zygmunta III Wazy do Szwecji, o rokoszu

Zebrzydowskiego, o prawach Polski do Śląska).

W 1643 opublikowane zostało jego główne dzieło „OPERA

POSTHUMA HISTORICA HISTOROPOLITICA VANIQ-

UE DISCURSUS...”

Pełne ujęcie początków panowania Zygmunta III przedstawił

w pracy „RERUM POLONICARUM LIBRI III”.

PAWEŁ PIASECKI ( 1579 - 1649) biskup przemyski. Autor dzieła z historii powszechnej

„CHRONICA GESTORUM IN EUROPA SINGULARIUM”-1645

obejmujące lata 1576 - 1644. Jako utwór historiograficzny, wiernie

naśladował annalistykę rzymską. Stanowił prawdziwą kopalnię wie-

dzy z czasów panowania Zygmunta III i Władysława IV. jednak mimo

zapewnienia o „szczere i rzetelne opisanie ważniejszych spraw” - nie

pozbawiony ocen subiektywnych.

SZYMON OKOLSKI (1580 - 1653) dominikanin. Przedstawił dokumentalną relację z dzie-

jów walk polsko-kozackich toczonych w latach 1637-38 :”DIAR-

IUSZ TRANSAKCYJEJ WOJENNEJ MIĘDZY WOJSKIEM KO-

RONNYM I ZAPOROSKIM W ROKU 1637”,później kontynuowa-

ny. Kolejnym dziełem „ORBIS POLONUS”(1641 - 1645) rozbudził

zainteresowania heraldyczne i genealogiczne. Praca ta jednak niezbyt

zgrabnie ułożona, posiada pewne mankamenty - głównie panegirycz-

ne i egalitarne.

JAKUB SOBIESKI (1588 - 1646) ojciec Jana III, króla Polski. Wojewoda ruski, kasztelan

krakowski; jedna z najznakomitszych postaci polskiego senatu. Głów-

ne dzieło;”COMMENTARIORUM CHOCIMENSIS BELLI LIBRI III

poświęcone wyprawie chocimskiej w 1621 roku. Pozostawił też liczne

diariusze z podróży, kampanii przeciw kozakom, historii bezkrólewia

po śmierci Zygmunta III - niestety zachowane tylko we fragmentach

i tylko w rękopisach.

ALBRECHT STANISŁAW RADZIWIŁŁ (1595 - 1656) wielki kanclerz litewski. W opar

ciu o swój wielki diariusz z lat 1632 - 1655

wydał jedno z większych narracyjnych dzieł

tamtych czasów, będące w swej istocie zary-

sem rządów trzech kolejnych Wazów: „EPI-

TOME RERUM GESTARUM IN REGNO

POLONIAE REGNATIBUS SIGISMUNDO

III, VLADISLAO IV ET JOANNE CASIMI-

RO” (do 1652 roku).

AUGUSTYN KORDECKI (1603 - 1673) przeor klasztoru paulinów na Jasnej Górze, jego

obrońca w czasie „potopu” szwedzkiego w 1655 roku. Autor

głośnego dzieła pt.: ”NOWA GIGANTOMACHIA” - poświę-

conemu oblężeniu i odparciu Szwedów. Opracowanie to zaini-

cjowane zostało przez królową Marię Ludwikę ,żonę Jana Kazi-

mierza. Choć posiada bezprzecznie dużą wartość poznawczą do

rekontrukcji tego epizodu wojny ze Szwecją, posłużyło ono

Kordeckiemu głównie do uwypuklenia nadprzyrodzonych i

cudownych pierwiastków tego wydarzenia.

JOACHIM PASTORIUS (1610 - 1682) pochodził ze śląskiego Głogowa. Wszechstronnie

uzdolniony, dojrzały umysłowo o ciekawej osobowości.Początko-

wo związany z radykalnym obozem braci polskich (Arianie), na-

stępnie poprzez kalwinizm i luteranizm osiadł ostatecznie na kan-

wie katolickiej, gdzie doszedł nawet do wysokich godności. Wie-

dzę i umiejętności historyczne przyswoił sobie na uniwersytetach

holenderskich. Wielki sukces przyniósł mu podręcznik poświęco-

ny dziejom Polski pt.; „FLORUS POLONICUS”(Lejda 1614r.).

Pozycją drugą, która zwróciła nań oczy największych czynników

państwowych, była drukowana publikacja traktująca o wojnach

z kozaczyzną „BELLUM SCYTHICO COSACICUM SEU DE

CONIURATIONE TARTARORUM, COSACORUM, ET PLE-

BIS RUSSICAE CONTRA REGNUM POLONIAE” (Gdańsk

1652r.). Wkrótce ogłosił nową, rozszerzoną wersję.

„Historia wojny kozackiej” - przyjmijmy taki uproszczony tytuł,

dedykowana Janowi Kazimierzowi, utorowała autorowi drogę

do stanowiska królewskiego historiografa (niestety nie zdążył już

napisać biografii króla, chociaż główny trzon konstrukcyjny ob-

razu monarchy próbował jeszcze za życia stworzyć w oparciu o

rzetelny materiał historyczny.

Co ważne Pastorius w odróżnieniu od wielu wsółczesnych mu

pisarzy epoki, którzy traktowali historię amatorsko, on traktował

pisarstwo dziejowe zawodowo. Oprócz opisywania wydarzeń,

zajmowały go także teoretyczne zagadnienia historii, czego dał

wyraz w pracach: „DE DIGNITATE HISTORIAE”(Elbląg 1651)

oraz „ORATIONES DUAE”( Gdańsk 1656r.)

ŁUKASZ OPALIŃSKI (1612 - 1662) brat wojewody wielkopolskiego Krzysztofa, mar-

szałek nadworny koronny. Autor „OBRONY POLSKI”. Historyk

czasów Władysława IV Wazy. W latach 1660 - 1665 ogłosił anoni-

mowo pracę pt.: „HISTORIA ALBO OPISANIE WIELU POWA-

ŻNIEJSZYCH RZECZY, KTÓRE SIĘ DZIAŁY PODCZAS

WOJNY SZWEDZKIEJ”.

Pisał w manierze typowo barokowej, a więc stylu nabrzmiałym

cytatami i maksymami pisarzy zarówno starożytnych jak i now-

szych.

WESPAZJAN KOCHOWSKI (1633 - 1700) autor całościowego obrazu z epoki Jana Ka-

zimierza i Michała Korybuta Wiśniowieckiego zatytułowa-

nego „ANNALIUM POLONIAE - CLIMACTER I - III

1683 - 1698” (climacter czyli siedmioletni okres IV opubli-

kowany został dopiero w 1853 roku).

Przedstawione dzieło stanowiło wynik ponad dwudziesto-

letniej pracy. Mimo zebrania obfitego materiału, nie potra-

fił jednak Kochowski poradzić sobie z wydobyciem głów-

nej linii procesu dziejowego. Nie miał też odwagi by potę-

pić archaiczne pierwiastki życia publicznego sarmackiej

Rzeczypospolitej.

Z wiadomości zawartych w rocznikach Kochowskiego

szeroko czerpał Henryk Sienkiewicz.

JAN CHRYZOSTOM PASEK ( 1636 - 1701) nie historiograf lecz tylko pamiętnikarz-

amator. Uczęszczał do szkół jezuickich, później osiadł na

roli w Krakowskiem. Miał nieustanne zatargi z sąsiadami,

z którymi zawzięcie się procesował. U schyłku życia napi-

sał „PAMIĘTNIKI” (wyd. w 1836r.) ujawniając niepospo-

lity talent literacki w kolorystycznym obrazie współczesne-

go mu życia (opisywał lata 1656 - 1688) zarówno w czasie

wojny jak i pokoju. Szczególnie udane sceny batalistyczne.

tam gdzie zawodziła go pamięć, nadrabiał fantazją.

Jako szlachcic i warchoł (został skazany na wieczną banicję

w 1700 roku za pogwałcenie spokoju - wyroku jednak nie

wykonano) był reprezentantem przeciętnej umysłowości

swoich czasów. Przez jedenaście lat służył w wojsku i ten

właśnie okres jest szczególnie uwypuklony w jego pamię-

tnikach, które cieszyły się dużą poczytnością w XIX wieku.

Obok opisu dziejów współczesnych zawartych w rocznikach, diariuszach i pamiętnikach sie-

demnastowiecznych, charakterystyczną gałęzią tej epoki była historiografia kościelna. Jej

istota stanowiąca supremację w życiu przeciętnego Polaka-katolika była wówczas, jeśli chodzi o własne wyznanie, zdecydowanie apologetyczna i afirmacyjna. W stosunku do in-

nych odłamów chrześcijańskich typu reformowanego - negatywna.

Głównym dziełem ówczesnej historiografii kościelnej była praca dominikanina ABRAHA-

MA BZOWSKIEGO (1567 - 1637) „HISTORIA ECCLESIASTICA” (wyd. Rzym 1616r.),

obejmująca dzieje kościoła do 1572 roku. Treść tych roczników - bo taką formę przybrało to dzieło - przepojona była wyższością władzy duchownej nad świecką. Zawierała też spory ła-dunek dominacji papieskiej, co zresztą odbiło się już wówczas negatywną opinią niektórych władców jak np. elektora bawarskiego Maksymiliana, a także urażonych zakonów (jezuici,

którym Bzowski przeciwstawił franciszkanów).

Z kolei przedstawiciel jezuitów JAN WIELEWICKI (1566 - 1653) opracował „DIARIUSZ

HISTORYCZNY DOMU PROFESÓW W KRAKOWIE”. Jezuitom poświęcił też swoje pra-

ce Mikołaj z Łęczycy (1574 - 1653).

Pomimo dającego się już odczuć pewnego odwrotu, w dalszym ciągu popularną w okresie

polskiego baroku była historiografia różnowiercza, np. dzieło ANDRZEJA WĘGIERSKIE-

GO (1600 - 1649) pt.: „SYSTEMA HISTORICO CHRONOGICUM ECCLESIARUM

SLAVONICARUM” (Amsterdam 1652r.).

Wśród różnorodności kierunków polskiej historiografii XVII wieku należy wymienić po-

wstanie nowej gałęzi wiedzy historycznej - historiografię oświaty i nauki. Jej przedstawicie-

lem był JAN BROŻEK (1585 - 1652), protoplasta polskiej kopernikanistyki (czyli zbierania

materiałów na temat tego wielkiego astronoma).

Historiografię regionalną reprezentowali: WOJCIECH WIJUK KOJAŁOWICZ (Litwa),

GRZEGORZ HESS i TOMASZ burmistrz Elbląga, a także wymieniony już wcześniej

PASTORIUS : „EPISTOME CHRONICI PRUSSIAE” (Pomorze).

Zaczęła się też rozwijać historiografia mieszczańska: w Krakowie JERZY TYMOWSKI

i JAN MARKOVIC, we Lwowie JAN ALEMBEK, w Zamościu JAN GOLIUSZ, w Wie-

liczce MARCIN GOLIŃSKI.

Wnioski: Historiografię XVII wieczną w Polsce cechuje przede wszystkim różnorodność

form, kierunków i stanowisk politycznych. Obok samorodnych, nieukształtowanych kulturą intelektualną wytworów literatury historycznej pojawiają się też dzieła zasługujące na większe uznanie. Wśród uprawianych rodzajów, najbardziej popularnymi rodzajami twórczości historiograficznej były diariusze, roczniki i pamiętniki.

Choć formalnie Barok stanowi przedłużenie okresu krytycznego w literaturze historycznej,

to jednak generalnie ostrze tego krytycyzmu w Polsce zostaje wyraźnie stępione. Filozoficzna odmiana krytycznego wzoru badań historycznych ujawni dopiero swoją moc w następnej epoce -Oświeceniu.

Zwiastunem tej odmienności był żyjący co prawda już w pierwszej połowie XVII wieku we

Francji wielki myśliciel i filozof RENE DESCARTES (KARTEZJUSZ 1596 - 1650).

Z zawodu fizyk i matematyk; twórca powiedzenia „cogito ergo sum” - myślę więc jestem.

Zwolennik metodycznego postępowania badawczego, tj. wątpienia we wszelkie dotychcza-

sowe źródła wiedzy; systematykę kolejnych kroków dowodowych, analizę i dedukcję, ideał

prostoty, jasności i wyrazistości każdej treści myślowej.

Postulując dedukcyjny model wiedzy, zarzucał historii słaby jeszcze krytycyzm, dużą domieszkę fantazji i za słabą selekcję faktów. W tym układzie stwarzał nowy, filozoficzny klimat dążeń do ścisłości, precyzji i krytycyzmu. Jego teoretyczne podstawy idei praw natury poznawanych w drodze logicznego rozumowania, zostały rozwinięte właśnie w okresie Oświecenia .

Na Zachodzie XVII wiek charakteryzował się przede wszystkim postępem w stopniowej

krytyce źródeł i ustalaniu faktów. Tematyka ta znalazła swoje miejsce w wydanej w

Leydzie ( 1623r.) pracy niemieckiego historyka starożytności GERHARDA JOHANNA VOSSA (VOSSIUSA ), żyjącego w latach 1577 - 1649 pt.: ”ARS HISTORICA”. Jej autor za tytułową „sztukę historyczną” uważał umiejętność oddzielania prawdy od fikcji, a więc odróżniania rzeczywistych wydarzeń od przypadków zmyślonych bądź sfałszowanych.

Kolejnym historykiem XVII wiecznym, który zasłużył się dla europejskiej historiografii był

benedyktyn opactwa st. German-des-Pres w Paryżu JEAN MOBILLON (1639 - 1707).

W oparciu o analizę średniowiecznych dyplomów z epoki Merowingów opracował on reguły badania autentyczności i wiarygodności źródeł historycznych.

LITERATURA: „Historia nauki polskiej” p.red .Bogdana Suchodolskiego, t.II,

Wrocław-Warszawa-Kraków 1970., s.155 - 187.

„Mały słownik pisarzy polskich”, cz.I, Warszawa 1966.

Encyklopedie PWN.

HISTORIOGRAFIA OŚWIECENIA. DALSZY ROZWÓJ KRYTYCZNEGO MODELU BADAŃ HISTORYCZNYCH.

Zapoczątkowana jeszcze w XVI wieku refleksja krytyczna badań historycznych kontynuowa-

na była w następnych dwóch stuleciach. Historia traktowana jako nauka o dziejach zaczęła zmierzać do poznawania prawdy o przeszłości społeczeństwa przy pomocy informacji zaczer-

pniętych z krytycznie analizowanych źródeł.

W świetle historii historiografii wykształcenie się nurtu krytycznego jawi się jako zdecydowa-

ny krok naprzód. Miejsce opisowo-pragmatycznego przedstawiania historii, którego celem było umacnianie autorytetu władzy i moralizatorski ton narracji, zaczęła powoli zajmować

krytyka źródeł i odwołanie się do rozumu zmierzającego do wyjaśniania dziejów poprzez

analizę praw postępu społecznego.

Z dawnego dziejopisa, kronikarza czy pamiętnikarza zaczęła się powoli wyłaniać postać

uczonego-historyka, przeciwstawiającego się dotychczasowemu pragmatyzmowi podporząd-

kowującemu opis dziejów określonym celom klas rządzących (zarówno władzy kościelnej

jak i świeckiej).

W określaniu przedmiotu badania historycznego, a także sceptycyzmu poznawczego źródeł

duże znaczenie w dotychczasowym sposobie ujęcia dziejów przypisuje się okresowi Oświe-

cenia. Przede wszystkim przedmiot ów wiążący się z postępem w zakresie wyjaśniania przyczynowego - a więc całej istoty dziejów - obok krytycznego traktowania źródeł historycz-

nych, stał się obiektem naukowego podejścia, a więc metodologicznej analizy przeszłości.

Historiografia krytyczna postuluje odtwarzanie dziejów dla ich poznania, a nie celów prakty-

cznych. Wysuwa potrzeby naukowe - dążność do prawdy. Rozpoczyna się okres powstawania

nauk pomocniczych historii, przy pomocy których próbowano dowieść nieprawdziwość w do-

tychczasowym ujęciu dziejów, podporządkowanym różnym normom moralnym lub religijnym.

Starano się uzyskać bezstronność w przedstawianiu przeszłości. Obiektywizm ten miał być

osiągnięty w drodze krytyki różnych dokumentów. Zaczęto dostrzegać szereg czynników rzutujących na rozwój ludzkości, takich jak: środowisko geograficzne i biologiczne, klimat,

różnice kulturowe wynikłe z izolacji różnych nacji (starożytność). Coraz szersze kręgi zyska-

ły poglądy dotyczące rozwoju społecznego.

Zmiany te podyktowane zostały głównie rozwojem poglądów filozoficznych i społeczno-politycznych XVIII wieku, wyrosłych na gruncie upadku feudalizmu i ukazania się nowych

zrębów ideologii burżuazyjnej.

HISTORIOGRAFOWIE ZACHODNIEJ EUROPY XVIII WIEKU

GIAMBATTISTA VIGO ( 1668 - 1744) włoski filozof historii; piastował godność his-

toriografa królewskiego. Autor koncepcji nauki o społeczeństwie

opartej na historyczno-porównawczych badaniach jego rozwoju.

Ujęcie historii jako dzieła ludzkiego pozwoliło mu na powiązanie

filozofii człowieka z filozofią historii. Według jego poglądów

proces rozwoju społecznego rozwijał się po linii spiralnej, w cy-

klach trójfazowych.

W 1723 r. opublikował pierwszą wersję dzieła „SCIENZA NUO-

VA” ( Nauka nowa). Zarzucił Kartezjuszowi dążność do kszta-

łtowania badań na wzór geometryczny. Historia - zdaniem VIGO

- zajmując się tym co wytworzył człowiek, różni się zasadniczo

od nauk przyrodniczych. Historia to badanie społeczeństwa. Nie-

stety we współczesnych mu myślicielach nie znalazł VIGO wię-

kszego oddźwięku. Jego idee zostały docenione dopiero w XIX

i XX wieku, kiedy został uznany jako jeden z głównych prekur-

sorów naukowej teorii rozwoju społecznego.

VOLTAIRE ( Wolter); właściwie FRANCOIS MARIE AROUET ( 1694--1778 ) francu-

ski pisarz, filozof i historyk. Czołowa postać Oświecenia. Członek

Akademii Francuskiej. Autor hasła „historia” w „WIELKIEJ ENCY-

KLOPEDII”.

Pozostawił po sobie liczną i różnorodną twórczość. Jego dzieła prze-

siąknięte duchem tolerancji i poszanowania człowieka przygotowały

niejako grunt do niedalekich już, a brzemiennych w swych skutkach

rewolucyjnych przemian ustrojowych (Wielka Rewolucja Francuska

1789r.).

Największa jego praca, to: „ SIECLE DE LOUIS XIV” (1756r.).

Zajmował się w niej gospodarką Francji. Zasługi VOLTAIRE’A

w dziedzinie historii oceniane są niejednolicie; główny zarzut -

przesadne przywiązywanie roli wielkich jednostek w dziejach

świata.

RENE PROSPER TASSIN ( 1697 - 1777 )

CHARLES FRANCOIS TOUSTAIN ( 1700 - 1754 ) obydwaj zakonnicy benedyktyńs-

cy de Saint-Maur a Jumieges w Paryżu. Położyli

duże zasługi w rozwoju nauk pomocniczych historii

( dyplomatyki). Napisali wspólnie 6 - tomowe dzie-

ło: „ NOVEAU TRAITE DE DIPLOMATIQUE”

(wyd. w latach 1750 - 1765).

DAVID HUME (1711 - 1776) angielski filozof, historyk i ekonomista. Autor 19 tomowej

„ HISTORII ANGLII”. Nazwany deterministą kulturowym. Wyznawał po-

gląd, iż obok oddziaływania na ludzi czynników klimatycznych i biologi-

cznych, należy również badać czynniki natury kulturowej. Wszelkie bo-

wiem różnice i zmiany w historii rodzą się w wyniku kontaktów różnych

grup ludzkich, wymiany myśli, naśladownictwa i wychowania. To właśnie

rewolucyjne naruszenie ustabilizowanych stosunków w myśli, polityce

i społeczeństwie prowadzi do zmian (głównie w drodze wymiany handlo-

wej i migracji ludności).

Słabym jednak punktem rozumowania HUME’A było przyjęcie przez nie-

go założenia niezmienności samej istoty ludzkiej (człowieka niehistorycz-

nego). Stosowanie bowiem tego samego schematu człowieka jako jedno-

stki niezmiennej do wszystkich epok historycznych jest oczywistym błę-

dem.

JOHANN CHRISTOPH GATTERER ( 1727 - 1799 ) niemiecki historyk; prof. w Getyn-

dze, redaktor „Das historische Journal” oraz

„Handbuch der neusten”(16 tomów). Autor zary-

su dziejów powszechnych. Położył duże zasługi

w rozwoju nauk pomocniczych historii: „GENE-

ALOGIE UND HERALDIK „ ( 1774r.); „ABRI-

SSER CHRONOLOGIE” ( 1775r.); „PRAKTI-

SCHE HERALDIK” (1791r.).

AUGUST LUDWIG von SCHLOZER ( 1735 - 1809 ) niemiecki historyk i tłumacz. Po-

czątkowo związany zawodowo z medycyną, ale

powołany przez rosyjskiego historiografa Mullera

udał się w 1761 roku do Petersburga, gdzie zajął

się źródłami do historii Rusi. Dokonał udanego

przekładu rosyjskiego kronikarza Nestora. Autor

prac z zakresu historii powszechnej Europy. Choć

w swych rozważaniach erudycyjno-krytycznych

nie potrafił jeszcze oddzielić dziejów biblijnych

od świeckich, znaczne sukcesy odniósł na polu

zastosowania statystyki w historii.

JEAN ANTOINE-NICOLAS CONDORCET ( Kądorse) ( 1743 - 1794 ) francuski myśli-

ciel, matematyk i ekonomista. Działacz polityczny, członek

Akademii Francuskiej. Z dziedziną historii związany poprzez

swoje poglądy dotyczące teorii postępu. Reprezentował sta-

nowisko, że dziejami ludzkości rządzą prawa, które można

odkryć drogą badania naukowego. Na podstawie zaś tych us-

talonych z kolei praw, można naukowo przewidzieć kierunek

rozwoju historycznego.

JOHANN GOTTFRYD HERDER ( 1755 - 1803 ) niemiecki ewangelista, historyk, kazno-

dzieja. Urodził się i początkowo wychowywał w rodzi-

nie właściciela szkoły-pensji dla dziewcząt, gdzie nie

otrzymał zbytniego wykształcenia. Jednakże sytuacja

zmieniła się diametralnie gdy młodym HERDEREM

przypadkowo zainteresował się lekarz wojsk pruskich.

Zdolny młodzieniec w tak szybkim tempie nadrobił za-

ległości, iż już w 21 roku życia został dyrektorem

szkoły parafialnej w Rydze.

W dziedzinie historii zwracał uwagę na czynniki społe-

czne a także rolę środowiska geograficznego. Napisał

szereg prac, które wniosły znaczny wkład w kształto-

waniu nowożytnej refleksji metodologicznej nad histo-

rią : „O WIEKU ZŁOTYM LUDWIKA XIV”, „PO-

MYSŁY DO FILOZOFII DZIEJÓW RODZAJU LU-

DZKIEGO”, „LISTY O POSTĘPIE LUDZKOŚCI”,

„ ARCHEOLOGIA I PLASTYKA”.

HISTORIOGRAFOWIE POLSKIEGO OŚWIECENIA

MICHAŁ WIELHORSKI ( 1716 - 1804 ) pisarz polityczny, kuchmistrz wielki litewski,

czołowa osobistość konfederacji barskiej (1768-1772). Zwolen-

nik oświeconego republikanizmu i umiarkowanego programu

w duchu antymonarchistycznym. Autor obszernego dzieła pt.:

„O PRZYWRÓCENIE DAWNEGO RZĄDU WEDŁUG

PIERWIASTKOWYCH RZECZYPOSPOLITEJ USTAW”

(1775), które w rzeczywistości stanowiło projekt reformy ustro

ju opartego na supremacji staroszlacheckich wolności.

Co istotne, część jego pracy oparta została na znakomitych

dziełach Jana Długosza, Marcina Bielskiego, Marcina Kromera

Wespazjana Kochowskiego, Stanisława Łubieńskiego, Gottfry-

da Lengnicha i Krzysztofa Hartknocha.

Synteza dziejowa WIELHORSKIEGO stanowiła próbę znale-

zienia uzasadnienia w nowożytnych wzorcach myślowych dla

ugruntowania dawnych poglądów na dzieje Polski. Oczywiście

z obecnego punktu widzenia publikacja ta, mimo iż napisana w

duchu republikańskim (po polsku i francusku), idealizowała in-

stytucje ustrojowe dawnej Polski.

Jest rzeczą oczywistą, iż tak przedstawiona naprawa Rzeczypo-

spolitej, polegająca na utwierdzaniu i ulepszaniu systemu repu-

blikańskiego, nie mogła i w rzeczywistości nie podobała się

królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu.

Dzieło WIELHORSKIEGO jak się wydaje napisane zostało pod

wpływem jednego z czołowych myślicieli francuskiego oświe-

cenia Jeana Jacques’a ROUSSEAU („UWAGI O RZĄDZIE

POLSKIM” - 1770r.).

FELIKS ŁOYKO (1717 - 1779), przydomek Rędziejowski. Historyk, ekonomista, uczest-

nik ruchu reformatorskiego w życiu społeczno-politycznym i umysło-

wym. Po studiach w kraju i za granicą swoje kroki skierował do służby

dworskiej Augusta III Sasa, gdzie od 1764r. został szambelanem królew-

skim. Po wstąpieniu Stanisława Augusta na tron został jego zaufanym,ale

wkrótce ze służby dworskiej zrezygnował i objął urząd komisarza skarbu.

Jako historyk pozostawił po sobie 70 tomów materiałów oraz własnych

opracowań, obejmujących oprócz historii politycznej również dzieje go-

spodarki i wojskowości a także problematykę prawno-ustrojową (tzw.

„ZBIÓR ŁOYKI”).

FELKS ŁOYKO może być traktowany jako pierwszy historyk gospodar-

czy Polski, mimo iż swojej pracy nie ukończył. Jego główną zasługą jest

to, że jako ekonomista po raz pierwszy problematykę gospodarczą badał

i przedstawiał w ujęciu historycznym.

Jako zwolennik wykorzystania argumentu historycznego w polityce, opu-

blikował 2 tomowy „ZBIÓR DEKLARACJI, NOT I CZYNNOŚCI

GŁÓWNIEJSZYCH...do 15 V 1773r.”, w którym broniąc praw Polski do

Pomorza i Spiszu, obalił motywacje państw zaborczych legitymizujących

swoje prawa do zajętych ziem po pierwszym rozbiorze 1772 roku.

ADAM NARUSZEWICZ ( 1733 - 1796 ) poeta, dramatopisarz, historyk, tłumacz, publi-

cysta. Jezuita związany ze Stanisławem Augustem Poniatowskim;

biskup smoleński i łucki.

Swoje prace historyczne rozpoczął od monografii zatytułowanej

„ŻYWOT JANA KAROLA CHODKIEWICZA” (wyd. 1881r.).

Monografia ta w zamysłach króla Stanisława Augusta wraz z ży-

ciorysami Tarnowskiego, Zamoyskiego i Ossolińskiego pióra

Franciszka Bohomolca; żywotem Kazimierza Wielkiego opraco-

wanym przez Michała Wandalina Mniszcha oraz Czarnieckiego,

którego życiorys napisał Kazimierz Sapieha miała wejść do zbio-

ru „ŻYWOTY ZNANYCH MĘŻÓW”, na wzór greckiego bio-

grafa i moralisty Plutarcha (opracował on 46 życiorysów).

„ŻYWOT..." , a ponadto doskonałe tłumaczenie Tacyta zjednało

Naruszewiczowi sławę jednego z najznakomitszych historyków

tamtych czasów. Nieprzypadkowo więc król powierzył mu opra-

cowanie „HISTORII NARODU POLSKIEGO”.

Praca ta obejmująca dzieje Piastów do 1386 roku (t.II-VII wyd.

1780-1786 oraz t.I wyd. 1824r.) jest pierwszym polskim dziełem

opartym na rozległej, różnorodnej i krytycznie wykorzystanej

podstawie źródłowej. Jest to więc pierwsza próba syntezy dziejów

Polski w duchu oświeconego krytycyzmu XVIII wieku.

Naruszewicz rozpoczynając realizację królewskiego zamówienia

zdawał sobie sprawę z trudności na jakie napotka. Katastrofalny

stan archiwów, brak wydawnictw źródłowych i monograficznych,

a nade wszystko błędne naleciałości dawnej historiografii, często

bezkrytycznie przyjmującej podania i legendy o słabej wartości

historycznej oraz poważne luki w wiedzy ustrojowej, gospodar-

czej, oświatowej, prawnej i dotyczącej kultury, pomijanych przez

byłych dziejopisów polskich. Pomny więc tych niedostatków napi-

sał biskup smoleński do króla Stanisława „MEMORIAŁ WZGLĘ-

DEM PISANIA HISTORII NARODOWEJ” (opublikowany do-

piero po śmierci autora wraz z tomem I). Postulował w nim powo-

łanie na koszt króla zespołu badawczego, który by zajął się zbiera-

niem, kopiowaniem i porządkowaniem źródeł, a także opracowa-

niem na ich podstawie historii całego narodu, tzn. wszystkich sta-

nów, dziejów ustroju, ustawodawstwa, instytucji, handlu, rolnic-

twa, rzemiosła, finansów i monety, nauki i oświaty, dyplomacji,

wojska, sejmów i sejmików, sądownictwa, rokoszów i konfedera-

cji a nawet wojen chłopskich.

Memoriał NARUSZEWICZA- choć w praktyce niezrealizowany,

po raz pierwszy wysuwał argumentację naukową, tj. postulat po-

znawczy oraz metody pracy historyka: zebranie materiału źródło-

wego, jego krytykę i uporządkowanie a następnie zasady opraco-

wania dzieła.

Memoriał stawia więc NARUSZEWICZA w rzędzie wybitnych

historiografów XVIII stulecia nie tylko w Polsce, ale i w Europie.

Co ciekawe NARUSZEWICZ w „LIŚCIE DO KRÓLA STANI-

SŁAWA AUGUSTA” z 20 IV 1777r. zwrócił uwagę nie tylko na

konieczność pisania prawdy, ale również odpierania kłamstw

i oszczerstw, których nie szczędzili wrogowie Polski by jej histo-

rię świadomie wypaczyć: ”Prawdziwie, idąc między szeregiem

tych germańskich oszczerców, trzeba zawsze szablicę w ręku trzy-

mać, a tu i ówdzie szermując bronić honoru ojców naszych Sło-

wianów i Polaków, nim się wnijdzie na obszerniejszy prawdy goś-

ciniec” (chodziło mu oczywiście o średniowiecznych kronikarzy

niemieckich)

Po przystąpieniu króla do Targowicy rozgoryczony i zawiedziony

biskup NARUSZEWICZ zajął się działalnością filantropijną w Ja-

nowie nad Bugiem.

JÓZEF ( KAJETAN) SKRZETUSKI (1743 - 1806) pedagog, historyk, tłumacz, wykła-

dowca w kolegiach pijarskich. Autor 2 tomowego

podręcznika historycznego napisanego w duchu oś-

wieceniowym.: „ HISTORIA POLITYCZNA DLA

SZLACHECKIEJ MŁODZI” (1775), w którym za-

mieścił obszerne fragmenty wywodów Feliksa Łoyki

a ponadto napisał „HISTORIĘ POLITYCZNĄ

KRÓLESTWA FRANCUSKIEGO” (1773),„PRZYPI-

SY DO HISTORII POWSZECHNEJ DLA SZKÓŁ

NARODOWYCH NA KLASĘ TRZECIĄ” (1782).

Jego brat Wincenty „Dzieje królestwa szwedzkiego”.

W pracach SKRZETUSKIEGO przebija republikański

duch wolności. Nieprzypadkowo więc jego ulubioną

postacią historyczną był Jan Zamoyski - dla szlachec-

kich tradycjonalistów będący protektorem stanowych

wolności; dla reformatorów człowiekiem mającym na

oku przede wszystkim dobro publiczne.

SEWERYN RZEWUSKI (1743 - 1811) hetman polny koronny, od 1760r. generał wojsk

koronnych, uczestnik konfederacji radomskiej 1767r. zawiązanej

przeciwko królowi i reform „Familii”. Przeciwnik Rady Nieusta-

jącej. Rzecznik zachowania dawnego ustroju społ-politycznego

Rzeczypospolitej podczas Sejmu Czteroletniego 1788-1792.

W 1789 roku wydał pracę pt.: „O SUKCESJI TRONU W POL-

SZCZE. RZECZ KRÓTKA” - będącą czołową pozycją historio-

grafii staroszlacheckiej integralnie tradycjonalistycznej i konser-

watywnej, zgodnej z najbardziej wstecznymi wyobrażeniami sar-

mackie myśli historycznej tj. takiej, która traktowała dzieje stabil-

nie, nie zaś jako proces rozwoju. Dla RZEWUSKIEGO legenda

wciąż pozostawała historią a historia stanowiła potwierdzenie

legendy.

W odróżnieniu od Michała Wielhorskiego, RZEWUSKI repre-

zentował całkowicie wsteczny program polityczny. Jak wiadomo

był też przywódcą konfederacji targowickiej (1792), powołanej

w celu obalenia postanowień Konstytucji 3 maja 1791r. a także

skierowanej przeciw dążeniom króla do umocnienia władzy

i zniesienia wolnej elekcji ( w 1791 roku jeszcze raz napisał roz-

prawę „ O TRONIE POLSKIM ZAWSZE OBIERALNYM

Z DZIEJÓW I PRAWA DOWODY”, w której próbował do-

wieść elekcyjny sposób obieralności władców w dawnej Polsce).

HUGO KOŁŁĄTAJ (1750 - 1812) ksiądz, doktor filozofii, działacz i pisarz polityczny,

organizator nauki i oświaty, czołowy ideolog polskiego Oświecenia.

Autor - między innymi - uwag o potrzebach, zadaniach i metodach

historiografii polskiej. Dostrzegając, podobnie jak Naruszewicz, ogro-

mną potrzebę uzupełnienia już istniejących zbiorów dokumentów,

postulował wydanie kilkudziesięciutomowych tekstów „SCRIPTO-

RUM RERUM POLONICARUM”. Edycja ta byłaby oczywiście

owocem pracy całego zespołu odpowiednio przygotowanych badaczy,

gdyż podjęty wysiłek powinien - zdaniem KOŁŁĄTAJA - oddać

pełnię prawdy zgodnie z duchem twórców dawnych tekstów.

Ponadto KOŁŁĄTAJ wskazywał na potrzebę uzupełniania tych tek-

stów opracowaniami współczesnymi, „...które by wyjaśniały stan

rzeczy naszych w tych przedmiotach”. Opracowania te - w formie dy-

sertacji - powinny, zdaniem KOŁŁĄTAJA, dotyczyć szczegółowej geo-

grafii ziem polskich, zwyczajów i obyczajów, wierzeń religijnych (za-

równo jeszcze pogańskich, jak też wszelkich odmian chrześcijańskiego

kościoła reformowanego), wychowania i nauki, rolnictwa, miast, handlu

form rządów, wojskowości, dyplomacji, prawodawstwa, administracji,

sprawiedliwości, skarbowości, mennictwa i policji.

Rozważania owe zawarte w „LIŚCIE DO KSIĘGARZA JANA MAJA

W KRAKOWIE”, pisane w Ołomuńcu z więzienia 15 lipca 1802 roku

( gdzie przebywał Kołłątaj po aresztowaniu go przez władze austriackie

w 1794 roku), uzupełnione zostały w kilka lat później uwagami o za-

daniach i metodach nauki historycznej.

Uwagi te poczynione w „LISTACH O PRZEDMIOTACH NAUKO-

WYCH” („Rada dla Imć Pana Mirowskiego”) formułowane były przez

KOŁŁĄTAJA w duchu laickiego racjonalizmu i krytycyzmu. Widział

w historii jako nauce szerokie możliwości poznawcze, a więc zdolność

określania przyczyn i skutków, ciągłość rozwoju i postępu a także do-

patrywanie się w dziejach pewnych doświadczeń dla przyszłości.

STANISŁAW STASZIC ( 1755 - 1826 ) działacz polityczny, przyrodnik, filozof, publicy-

sta, tłumacz, ksiądz prowadzący jednak świecki tryb życia. Jeden

z najwybitniejszych reprezentantów myśli polskiego Oświecenia.

Wywarł wielostronny wpływ na życie umysłowe i gospodarcze

kraju.

Jego główne dzieła, to: „UWAGI NAD ŻYCIEM JANA ZA-

MOYSKIEGO” (1787) oraz „PRZESTROGI DLA POLSKI”

(1790), w których skrytykował wady ustroju Rzeczypospolitej

szlacheckiej, upatrując w nich główną przyczynę jej słabości.

Rzecznik postępu i reform, w których postulował - między inny-

mi - rozszerzenie praw dla mieszczaństwa.

Od 1808 roku prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie.

Autor obszernego dzieła pt.: „RÓD LUDZKI” (wyd.1819-1820),

nad którym pracował od 1792 roku. W pracy tej STASZIC zary-

sowuje całą koncepcję rozwoju ludzkości aż do czasów jemu

współczesnych, która opiera się na zasadzie wszelkiej zmienności

zjawisk przyrodniczych i społecznych. Siłą napędu tej zmienności

są w/g STASZICA przemiany w materialnych potrzebach każdego

człowieka. Ogólnie można powiedzieć, że dzieło to przeniknięte

jest racjonalistyczną wiarą w postęp i prawa natury.

STANISŁAW KOSTKA POTOCKI ( 1755 - 1821 ) prozaik, mówca, publicysta. Pocho-

dził z rodziny magnackiej; wykształcenie otrzymał

w warszawskim kolegium pijarów. Szczególną akty-

wność przejawiał w okresie Sejmu Czteroletniego,

na którym reprezentował Stronnictwo Patriotyczne.

W czasach Księstwa Warszawskiego piastował godność

prezesa Rady Stanu i dyrektora Izby Edukacyjnej.

POTOCKI był pierwszym w Polsce autorem zarysu

dziejów sztuki: „ O SZTUCE U DAWNYCH, CZYLI

WINKELMAN POLSKI” (1815). Ponadto wygłaszał

w sejmie i na posiedzeniach Towarzystwa Przyjaciół

Nauk „POCHWAŁY, MOWY I ROZPRAWY” (wyd.

drukiem w 1816 roku), które przyniosły mu duży roz-

głos i sławę „księcia mówców”.

Wierny ideowej tradycji Oświecenia wygłosił w 1809r.

memoriał „MYŚLI O PROJEKCIE NOWEGO DZIE-

ŁA HISTORII POLSKIEJ”.

Jako publicysta postępu wyszydzał objawy rodzimego

obskurantyzmu. Autor słynnej powieści satyrycznej pt.

„ PODRÓŻ DO CIEMNOGRODU” (1820).

JAN PAWEŁ WORONICZ ( 1757 - 1829 ) arcybiskup, prymas Polski od 1828r., członek-

założyciel Towarzystwa Przyjaciół Nauk, poeta. Traktowany

jako przedstawiciel polskiego tradycjonalizmu prowidencja-

lnego (upatrującego w historii Polski posłannictwo naszego

narodu nadane przez Boga). Cechowała go głęboka wiara w

opatrznościową gwarancję i protekcję boską ; przy czym sta-

nowczo przeciwstawiał się pesymizmowi i rezygnacji, twier-

dząc, że dopuszczając na naród klęski i niepowodzenia Bóg

czyni to na skutek poniesionych win. Ale wkrótce odwróci

swą karzącą rękę przeciw zaborcom, gdyż jest sprawiedliwy

i odpowiednio ocenia krzywdy, niewinnie przelaną krew i łzy.

W swojej twórczości poetyckiej WORONICZ wprowadził

akcenty proroctw politycznych i przedromantycznego mesja-

nizmu. Przeświadczenie o szczególnej misji dziejowej Sło-

wiańszczyzny znalazło swoje odbicie w eposie historycznym

„ ASSARMOT”(1805), fragmentach poematu o legendarnych

początkach narodu pt.:” LECH” oraz w kazaniu przy uroczy-

stym poświęceniu orłów i chorągwi polskich w 1807 roku.

W „ROZPRAWIE O PIEŚNIACH NARODOWYCH”(1803)

postulował stworzenie tzw. „pięcioksięgu” polskiego, który

przedstawiałby dzieje Polski i służył zachowaniu tradycji

narodowej (realizacją tego projektu były „ŚPIEWY HISTO-

RYCZNE” Ursyna Niemcewicza).

TADEUSZ CZACKI (1765 - 1813) przedstawiciel późnooświeceniowego nurtu historio-

grafii. Jeden z założycieli Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół

Nauk i współtwórca Liceum Krzemienieckiego. Jako działacz gospo-

darczy i oświatowy zgromadził i opracował ogromny materiał staty-

styczny. W 1792 roku wyjechał do Galicji i poświęcił się zbieraniu

starodruków i rękopisów. Napisał pracę zatytułowaną „OBRAZ PA-

NOWANIA ZYGMUNTA AUGUSTA” (wyd. 1835). Upatrzony

przez Kołłątaja jako przewodniczący zespołu do zbierania dokumen-

tów historii narodowej.

Autor „WSTĘPU DO HISTORII” (Jagiellonów), której jednak nie

napisał, ale zdążył zgromadzić obszerny materiał. Napisał natomiast

kilka prac z historii prawa.

Wnioski: Historiografia oświeceniowa stanowi przełom w dotychczasowym sposobie przedstawiania dziejów. Szczególnie na Zachodzie rozpoczął się proces przekształcania

historii w dziedzinę opartą o rzetelną bazę źródłową. W XVIII wieku coraz mocniej

i wyraźniej akcentuje się krytyczne podejście do poznawanych źródeł. Dużą uwagę za-

częto też przypisywać podłożu geograficznemu i różnicom kulturowym wywierającym

wpływ na przebieg dziejów.

Miejsce praktycznego ujmowania historii, zgodnego z życzeniem wyższych klas społecznych, zastąpiła dążność do prawdy. Coraz większą rolę zaczęły odgrywać nauki

pomocnicze historii.

W Polsce trudno jest mówić o czystej formie historiografii gdyż zainteresowanie prze-

szłością przejawiali nie tylko historycy, ale w dużej mierze też inni publicyści, myślicie-

le i działacze polityczni. Przyczyną tego zainteresowania w naszym kraju stały się wy-

padki dziejowe. Po dosyć długim okresie pewnej stabilizacji, świetności i potęgi Rzeczy-

pospolitej w Europie, doszło do licznych niepowodzeń. Szczególnie negatywnie na kondycji państwa odcisnęły piętno liczne wojny ze Szwecją i Turcją a także wyniszcza-

jące kraj kolejne powstania kozackie. Wtórowały im ujemne strony przestarzałej stru-

ktury społecznej i osłabienie władzy centralnej. Wielu wykształconych ludzi zaczęło

przeto interesować się przeszłością, interpretując ją też na swój własny sposób.

Można przyjąć, iż wykształciły się w okresie polskiego Oświecenia trzy zasadnicze nurty

upatrujące powolny upadek Polski w:

niewykształceniu się silnej władzy monarszej (stronnictwo Stanisława Augusta);
mankamentach ustrojowych i społecznych (tzw. „kuźnica kołłątajowska”);
rozkładzie moralnym społeczeństwa polskiego (obóz staroszlachecki).

Największe znaczenie dla rozwoju polskiej historiografii w tym okresie miał bez wątpie-

nia „Memoriał” Adama Naruszewicza , w którym wysunięte zostały nie tylko szerokie

postulaty poznawcze ale również sprecyzowane metody pracy nad odtwarzaniem dzie-

jów. Niestety, brak funduszy z kasy królewskiej nie pozwolił na pełną realizację tych

ambitnych zamierzeń w zakresie pełnego i naukowego opracowania historii Polski.

LITERATURA: J.Topolski, „Metodologia historii”, s.74 - 82.

B.Miśkiewicz, „Wprowadzenie do badań historycznych”, s.187 - 190.

„Historia nauki polskiej” p.red. Bogdana Suchodolskiego, t.II,s.436 - 450.

Marian Serejski, „Historycy o historii”, Warszawa 1963, s.13 - 81.

Andrzej Feliks Grabski, „Myśl historyczna polskiego Oświecenia”, Warsza-

wa 1976.

HISTORIOGRAFIA GENETYCZNA XIX WIEKU

Zapoczątkowany jeszcze w osiemnastym stuleciu, a rozwinięty w dziewiętnastym wieku proces nadania historii znamion nauki przekształcił ją ostatecznie w dyscyplinę akademicką

opartą na ustalonych metodach badawczych. Przyczyniło się do tego w dużej mierze powoła-

nie w wielu wyższych uczelniach specjalnych katedr historycznych, a także powstanie licz-

nych towarzystw i redakcji czasopism fachowych, poświęconych badaniu i propagowaniu

wiedzy o przeszłości.

Co ważne, wiek XIX stał się również kolejnym etapem w rozwoju metod odtwarzania dzie-

jów. Obok dalszego udoskonalania sposobów pozyskiwania źródeł historycznych a także kry-

tycznego do nich podejścia - co wiązało się z pogłębieniem erudycyjnej strony badań - cechą charakterystyczną dla historiografii dziewiętnastowiecznej okazało się zastosowanie metody genetycznej.

Ogólnie rzecz ujmując metoda ta miała umożliwić historii odpowiedzieć na pytanie: „jak to

właściwie było?”. Innymi słowy, historyk jako badacz przeszłości powinien wykazać w jaki sposób rozwijał się cały cykl wydarzeń, który ostatecznie wykształcił informację noszącą miano faktu historycznego.

Zastosowanie metody genetycznej zwanej też często ewolucyjną, opierało się w XIX wieku

na uwarunkowywaniu faktów historycznych zgodnie z czasem, przestrzenią oraz przynale-

żnością rzeczową. Przynależność rzeczowa zwana też niekiedy jednorodną polegała na grupo-

waniu faktów posiadających wspólną treść, np. fakty o charakterze społecznym ze społeczny-

mi, polityczne z politycznymi, kulturalne z kulturalnymi, itd.

Niestety, zastosowanie metody genetycznej - o czym dziś już wiemy - nie wyjaśniało osta-

tecznie wyższych związków między np. stosunkami gospodarczymi a przemianami społecz-

nymi, czy też społecznymi a politycznymi, bądź politycznymi a ideologicznymi, itd.

Historiografia genetyczna - choć oczywiście stanowiła pewien postęp - wyjaśniając tylko fakty o charakterze jednorodnym, prowadziła w konsekwencji do izolacjonizmu ich, a przez to do mechanicznego ujmowania procesu dziejowego. Wyjaśniała jedynie następstwa faktów historycznych w czasie i formułowała ich poszczególne stadia rozwojowe. Nie interpretowała natomiast ich od strony przyczynowo-skutkowej, tzn. nie odpowiadała na pytanie dlaczego dane fakty miały w ogóle miejsce?

Nie potrafiła więc ostatecznie wyjaśnić przyczyn procesu dziejowego, co oznacza iż w dzi-siejszym rozumieniu nie była w stanie, na etapie syntezy, uchwycić wszystkie związki zaistniałe między faktami.

Historiografia dziewiętnastowieczna dzieli się pod względem chronologicznym na dwa okre-

sy: romantyzmu i pozytywizmu; z uwagi zaś na ukształtowane kierunki (szkoły) na przyrodniczo - ewolucyjną oraz kulturowo - historyczną.

Kierunek pierwszy przeniesiony dosyć sztucznie z przyrody do nauk humanistycznych zakła-

dał „występowanie powstałych niezależnie podobnych form kulturowych na różnych obsza-

rach; zależnych natomiast od podobnych warunków wewnętrznych i zewnętrznych”. Zwolen-

nicy tego kierunku główną uwagę skupiali na ewolucji.

Szkoła kulturowo - historyczna, przeciwstawna tej pierwszej, przesadnie z kolei podkreślała znaczenie poszczególnych etapów procesu dziejowego, nie zaś jego ewolucyjny rozwój.

HISTORIOGRAFOWIE EUROPEJSCY XIX WIEKU

NIKOŁAJ KARAMZIN (1766 - 1826) rosyjski pisarz i historyk, wydawca czasopism

„Moskowskij Żurnał” (1791-92), „Ałgaja” (1794-95) oraz

„Wietnik Jewropy” (1802-03).

W 1803r. otrzymał oficjalny tytuł cesarskiego historiografa.Rezul-

tatem jego wieloletniej pracy była doprowadzona do XVII wieku

„HISTORIA PAŃSTWA ROSYJSKIEGO”(t.I-XII, wyd.1816-29)

która dzięki swej dramaturgii uzyskała dużą popularność. W dziele

tym, noszącym charakter monumentalnego eposu sławiącego prze-

szłość Rosji w szczególny sposób odniósł się do problematyki cara-

tu, upatrując w nim główną siłę rozwojową państwa.

BARTHOLD GEORG NIEBUHR(nibur) (1776 - 1831) niemiecki historyk i filolog klasy-

czny. W latach 1810-1812 prof. historii starożytnej na

uniwersytecie w Berlinie;1816-1823 ambasador pruski

w Watykanie; od 1923 prof. uniwersytetu w Berlinie.

Autor „ROMISCHE GESCHICHTE” (Historii Rzymu)

doprowadzonej do 241r p.n.e.(t.I-II,1811-12; t.III,1832).

Ukazał w niej obraz najstarszych dziejów Rzymu w ok-

resie republiki. Stworzył podstawy naukowej krytyki

źródeł historycznych.

FRANCOIS GUIZOT (gizo) (1787 - 1874) francuski polityk i historyk. Wielokrotny mini-

ster, premier (1847-48);przeciwnik reformy wyborczej. W czasie re-

wolucji 1848 roku zbiegł do Anglii; po powrocie wycofał się z poli-

tyki.

Autor licznych prac z historii nowożytnej zawierających studia nad

koncepcją władzy. Podobnie jak Michelet (miszle) uważał, że głów-

ną siłą zmian w historii jest działalność mas społecznych. Uzasadniał

przy tym historyczną rolę „stanu trzeciego”jako głównej siły narodu.

Taki pogląd - podobnie jak u Thierry’ego - należał wówczas do kon-

cepcji prawdziwie nowatorskich, daleko wyprzedzających później-

szy marksizm.

LEOPOLD RANKE (1795 - 1886) niemiecki historyk, prof. w Berlinie, konserwatysta.

Członek pruskiej Rady Stanu popierający działalność Bismarcka a tak-

że kierunek rozwoju II Rzeszy w stronę ekspansji terytorialnej. Wróg

Polski, której odmawiał prawa do niepodległości.

Niezwykle zasłużony dla historiografii europejskiej. Założyciel pierw-

szego w świecie seminarium historycznego na uniwersytecie w Berli-

nie. seminarium te dało początek niemieckiej szkole historycznej, co

było wówczas zupełną nowością (1833).

W 1824 roku opublikował :”GESCHICHTE DER ROMANISCHEN

UND GERMANISCHEN VOLKERSCHAFFEN VON 1494-1535”

(Dzieje narodów romańskich i germańskich), w którego to dzieła

przedmowie zawarł słynne zdanie: „Wie es eigentlich gewesen ist?”

(Jak to rzeczywiście było?).

Stanowiło ono podstawę do rozwinięcia metody genetycznej w histo-

riografii. Tzw. „Szkoła Rankego”za główny cel historiografii uważała

obiektywne badanie ogólnych tendencji rozwojowych, co jednak nie

wykluczało przenikania do prac naukowych treści politycznych i są-

dów wartościujących.

RANKE zdecydowanie negował moralny i duchowy postęp

ludzkości; popierał zaś go jedynie w sferze materialnej.

W latach 1834-1836 opublikował „DZIEJE PAPIESTWA OD XVI

DO XIX WIEKU” (t. I - X). Ponadto wydał liczne prace z historii

Niemiec, Anglii, Francji, Hiszpanii, Turcji i Serbii.

JACQUES NICOLAS AUGUSTIN THIERRY (tjeri) (1795 - 1856) fransuski historyk;

typowy przedstawiciel romantyzmu w historiografii europejskiej.

W artykułach publikowanych w „Le Censeur European” (1817-20)

oraz „Courier-Francais”(1820-21) krytykował prace historyków

ograniczających się do opisywania jedynie historii władców i innych

wybitnych jednostek.

Za prawdziwą historię - zapewne pod wpływem rewolucji we Francji

- uważał dzieje „przodków stanu trzeciego”. Co ciekawe, nierówność

społeczną wyprowadzał jeszcze z podbojów średniowiecznej Europy

( Anglii przez Normanów, Galii przez Franków). Tych ostatnich uwa-

żał za przodków arystokracji francuskiej. Podboje te przerodziły się

zdaniem THIERRY’ego w walkę klas.

Nie ustrzegł się błędów: uważał bowiem - zupełnie niesłusznie - że

wraz ze zniesieniem przez poszczególne rewolucje we Francji tj.

z lat 1789-90, 1830 i 1848 przywilejów stanowych, zostały zlikwido-

wane różnice klasowe (1853).

THOMAS CARLYLE (karlail) (1795 - 1881) brytyjski historyk, myśliciel i krytyk literacki.

Głosił ideę określaną jako „naturalny supranaturalizm”. Uznawał w

ślad za idealistami niemieckimi, że świat jest emanacją boskiego du-

cha, który przejawia się w przyrodzie i historii. Na tej podstawie go-

tów był dać wybitnej jednostce nieograniczone prawa i kompetencje.

Pod wpływem CARLYLE’a pozostawało wielu twórców epoki wi-

ktoriańskiej.

Najważniejsze dzieła historyczne: „REWOLUCJA FRANCUSKA”

(1837), „BOHATEROWIE, CZEŚĆ DLA BOHATERÓW I PIE-

RWIASTEK BOHATERSTWA W HISTORII” (t.I-II, 1845). Wy-

bór mów i pism Oliviera Cromwella (t.I-II, 1845) oraz biografia Fry-

deryka II Hohenzollerna (t.I-VI, 1858-1865).

JULES MICHELET (miszle) (1798 - 1874) francuski historyk i pisarz. Prof. College de

Sainte-Barbe; od 1827r. Ecole Normals Superieure i od 1833 Sorbony

oraz College de France w Paryżu, gdzie zetknął się z Mickiewiczem.

W latach 1831 - 1866 dyrektor archiwów narodowych. W swoich pra-

cach historycznych prezentował nurt romantyczny. Dał tez początek

francuskiej historiografii współczesnej.

Główne prace: „HISTORIA FRANCJI” (t.I-XII,1833-1867), „HISTO-

RIA REWOLUCJI FRANCUSKIEJ” (t.I-VII, 1847-1853),

„HISTORIA XIX WIEKU”(t.I-III, 1872-75). Ogromny przyjaciel

Polski; często występował w jej obronie, m.in.w pracach : „KOŚ-

CIUSZKO, LEGENDA DEMOKRATYCZNA” (1851) oraz „POL-

SKA I ROSJA” (1854).

FRANTISEK PALACKY (1798 - 1876) czeski polityk i historyk. Członek parlamentu

austriackiego. Zwolennik austroslawizmu; uczestnik Zjazdu

Słowiańskiego w Pradze (1848). Przywódca „Staroczechów”.

W 1827 roku założył Towarzystwo Muzealnicze i pełnił w nim

funkcję sekretarza nadając jednocześnie kierunek jego pracom.

W 1839 roku mianowany historiografem krajowym; założył tez

krajowe archiwum. Aktywny członek wielu towarzystw nauko-

wych i kulturalnych.

Autor „GESCHICHTE VON BOHMEN...” (t.I-VI, 1840-46)

napisane po niemiecku i jeszcze raz w rozszerzonej wersji czes-

kiej pt.: „DZIEJE NARODU CZESKIEGO W CZECHACH

I NA MORAWACH” (1848-76 oraz 1876-78).

THOMAS MACAULAY (makoly) (1800 - 1859) angielski historyk i polityk. Liberał re-

prezentujący partię Wigów. Autor znanych prac historycznych,

które stały się zarazem arcydziełami literackimi. Reprezentował

póżny romantyzm angielski.

W swoich badaniach starał się przekazać nie tylko suchą treść

czerpaną z materiałów źródłowych, ale także zaprezentować

pewne idee społeczne i zasady polityczne .Głosił ideę postępu

i wolności, ale też uważał Anglików za „największy i najbardziej

cywilizowany naród” na świecie, co oczywiście stanowiło sprze-

czność z brytyjskimi podbojami kolonialnymi.

Najgłośniejsze jego dzieło to „DZIEJE ANGLII” (t.I-V).

HENRY THOMAS BUCKLE (bakl) (1821 -1862) angielski historyk kultury i socjolog.

Jeden z czołowych przedstawicieli kierunku pozytywistycznego w hi-

storiografii europejskiej.

W swojej głównej pracy zatytułowanej „HISTORIA CYWILIZACJI

ANGLII (t.I-II, 1857-61) nawiązał do teorii francuskiego filozofa Au-

gusta Comte’a (kąta) i ogłosił program stosowania indukcji przyrodni-

czej oraz metody statystycznej w badaniach historycznych. Twierdził,

iż zadaniem historii jako nauki jest formułowanie szerokich, indukcyj-

nych uogólnień i wykrywanie praw rozwoju społecznego.

Na tej podstawie występował z ostrą krytyką tradycyjnej historiografii

politycznej, ograniczającej się do opisu życia i działalności monarchów

przywódców politycznych i mężów stanu. Zwalczał też interpretację

procesów dziejowych opartą na wierze w moc boską, wolną wolę jed-

nostki i przypadkowość historyczną.

Ukazywał wpływ warunków geograficznych na zróżnicowanie kulturo-

we i analizował związki klimatu z różnymi typami cywilizacji.

FERNAND HENRII BERR (1863 - 1954) francuski historyk i filozof. Wydawca „Revue

de Synthese Historique” (1901) i później „Centre International de

Synthese” (1925).

Propagował syntezę historyczną rozumianą jako badanie różnych

aspektów działalności i myśli ludzkiej z wykorzystaniem dorobku

różnych nauk i syntetycznym ujmowaniem całości procesu dziejowego.

Dążąc do opracowania nowych zasad metodologii historii, postulował

ujednolicenie języka nauki.

W 1920 r. zainicjował serię wydawniczą „Ewolution de L’humanite”,

w której próbował swoje przemyślenia rozpropagować w szerszym

zakresie. Chodziło o koncepcję przedstawiania dziejów ludzkości

i zarazem ukazywania całości procesu historycznego w sposób syn-

tetyczny.

DZIEWIĘTNASTOLETNIA HISTORIOGRAFIA POLSKA

Wiek XIX w dziejach Polski odcisnął się piętnem niewoli. Nie licząc krótkiego okresu istnie-

nia jakby niepodległego, ale w gruncie rzeczy zupełnie uzależnionego od Napoleona Księstwa

Warszawskiego, ziemie polskie zostały zagarnięte i zniewolone przez Niemcy,Austrię i Rosję.

Specyficzne warunki polityczne związane z upadkiem własnej państwowości nie sprzyjały rozwojowi naukom historycznym. Z drugiej jednak strony dalsza walka Polaków w kolejnych

powstaniach rozbudzała nie tylko chęć ocalenia substancji narodowej i przetrwania, ale także

przyczyniła się do rozbudzania świadomości historycznej.

Ożywienie badań nad przeszłością na Zachodzie i postępujący tam proces unaukowienia historii nie mógł, rzecz oczywista, być wspierany przez zaborców, gdyż nie widzieli oni w nim swoich interesów.

Trzeba jednak dostrzec fakt niezaprzeczalny, tj. ogólny rozwój cywilizacyjny, który mimo niewoli musiał się jednak jakoś dokonywać na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Funkcjo-

nowało przecież szkolnictwo, i to zarówno elementarne, średnie i wyższe. Coraz więcej ludzi

zdobywało wykształcenie, chociaż - trzeba to przyznać - nie wszystkie warstwy społeczne miały dostęp do oświaty. Tak więc mimo ograniczonych możliwości rozwoju nauk historycz-

nych w poszczególnych zaborach, próbowano jednak ocalić od zapomnienia przeszłość naro-

dową.

Rozwijać się zaczęły różnorodne inicjatywy - od nie pozbawionego czynnika emocjonalnego

kolekcjonerstwa pamiątek narodowych i wydawania zabytków piśmienniczych, do bardziej

dojrzałej refleksji historycznej, na którą zdobywali się dojrzali intelektualnie polscy myślicie-

le, ideolodzy, działacze społeczni i wreszcie emigranci polityczni.

Historiografia polska XIX wieku nie była jednolita. Można- z dużym uproszczeniem - podzie-

lić ją na trzy okresy:

I. ) Od trzeciego rozbioru Polski w 1795 roku do upadku powstania styczniowego 1863r.

W przedziale tym znajdzie się zarówno spuścizna literacka historyków schyłku jesz-

cze XVIII wieku, ale także niepodległościowy nurt romantyczny związany głównie

z powstaniem listopadowym 1830-31 roku.

II ) Okres pozytywistyczny, zapoczątkowany przez „krakowską szkołę historyczną” zwią-

zaną z galicyjskimi konserwatystami, której program generalnie polegał na zaatako-

waniu romantycznej apologii dziejów Polski, w zamian zaś propagowaniu żmudnej,

codziennej ale też wytrwałej pracy dla podtrzymania i wzmocnienia podstaw bytu na-

rodowego.

III ) Odwrót od pozytywizmu i prób szukania nowych rozwiązań na drodze politycznej,

tj. zarówno we współpracy z rządami zaborców, poparciu wielkich mocarstw zacho-

dnich jak też rozbudzania wizji własnej walki o wyzwolenie narodowe i równość spo-

łeczną. Historiografia tego okresu miała na celu nie tylko krytykę konserwatywnego

i bezczynnego trwania przy boku zaborczych monarchów ale również wskazywania

przykładów samodzielości politycznej dawnej Polski, jej inicjatywy, potęgi oręża

i demokratycznych zasad współżycia społecznego, ekonomicznego i kulturalnego.

OKRES PIERWSZY

JERZY SAMUEL BANDTKIE (1768 - 1835) historyk, językoznawca, bibliotekarz. W la-

tach 1804-11 rektor gimnazjum św. Ducha; członek tow.

naukowych we Wrocławiu, Warszawie i Krakowie. Ode-

grał poważną rolę w tworzeniu historiografii Śląska; ogło-

sił wiele rozpraw źródłowych dotyczących jego dziejów.

W polemice z niemieckimi historykami, posługując się no-

woczesnymi metodami z zakresu językoznawstwa, wykazy-

wał przynależność autochtonicznych Ślązaków do plemion

słowiańskich.

W 1811 roku objął stanowisko dyr. biblioteki Jagiellońskiej

oraz profesurę bibliografii Uniw. Jagiellońskiego.

Wydał wiele prac, z których należy wymienić: „ELEMEN-

TARZ POLSKI”(1803), „HISTORIĘ DRUKARNI KRA-

KOWSKICH”(1815), „HISTORIĘ BIBLIOTEKI UNIW.

JAGIELLONSKIEGO”(1821), „HISTORIĘ DRUKARŃ

W KRÓLESTWIE POLSKIM I WLK. KSIĘSTWIE LIT.”

(1826).

Największe dzieło: „DZIEJE NARODU POLSKIEGO”

(1835) z dodatkiem „O MONETACH POLSKICH I LIT.”

Ogłosił jako pierwszy wiadomość o „Psałterzu floriań-

skim” (1827).

ŁUKASZ GOŁĘBIOWSKI (1773 - 1849) historyk, archiwista i etnograf. Kancelista i bib-

liotekarz Tadeusza Czackiego. Opiekun zbiorów Czartoryskich

w Puławach, działacz Tow. Ksiąg Elementarnych. Autor pod-

ręczników do nauki historii.

Opracował pierwszą polską publikację „LUD POLSKI, JEGO

OBYCZAJE I ZABOBONY”(1830).Kontynuator dzieła Niem-

cewicza - opracował okres od Władysława Jagiełły do Aleksan-

dra Jagiellończyka, tj. „DZIEJE POLSKI” (t.I-III, 1846-48).

Autor pierwszego przeglądu całej historiografii polskiej a także

monograficznych opracowań dotyczących wybranych dziedzin

kultury polskiej: „UBIORY W POLSZCZE”(1830), „DOMY

I DWORY”(1830), „GRY I ZABAWY RÓŻNYCH STA-

NÓW W KRAJU CAŁYM”(1831), „OPISANIE HISTORY-

CZNO-STATYSTYCZNE MIASTA WARSZAWY”(1827).

JOACHIM LELEWEL (1786 1861) najwybitniejszy historiograf polskiego romantyzmu.

Od 1818r. członek Tow. Przyjaciół Nauk; od 1820 dr uniwersy-.

tecki w naukach historycz . W 1824 roku usunięty z Uniwersytetu

Wileńskiego przez władze carskie; powrócił do Warszawy. Od 1828r.

poseł na sejm Królestwa Polskiego. W 1831 członek Rządu Narodo-

wego. Reprezentował w nim stanowisko centralistyczne. Od paździe-

rnika 1831 roku na emigracji w Paryżu. Po upadku „Wiosny Ludów”

roku 1848r. wycofał się całkowicie z polityki.

Badaniami swoimi objął - co jest już w XIX wieku ewenementem -

wszystkie dziedziny historii: starożytność,wieki średnie polskie i hist.

powszechnej, a także czasy nowożytne.

Nowatorstwo działalności LELEWELA polegało na połączeniu no-

woczesnej metody krytycznej i erudycji z myślą filozoficzną.Z jednej

strony, posługując się naukami pomocniczymi historii rozszerzył

znaczenie bazy źródłowej, z drugiej zaś - nie poprzestając jedynie na

zbieraniu i porządkowaniu faktów dziejowych - szukał między nimi

związków. Można powiedzieć, że zmierzał do przedstawienia ich ja-

ko poszczególnych ogniw procesu dziejowego.

Wielką zasługą LELEWELA było również sformułowanie - po raz

pierwszy na gruncie polskim - pojęcia historii powszechnej, a także

ujmowanie dziejów ojczystych właśnie na szerszym tle panoramy

historii ogólnoeuropejskiej.

Swoje rozważania metodologiczne rozwinął w dwóch pracach.Wyda-

nej w 1815r. „HISTORYCE”(wyd. książkowe 1862) oraz „O HISTO-

RII, JEJ ROZGAŁĘZIENIACH I NAUKACH ZWIĄZEK Z NIĄ

MAJĄCYCH”(1826). Dużo w nich miejsca zajmują uwagi dotyczące

wyjaśniania przyczynowego. Co niezwykle istotne, dzielił on pracę hi-

storyka na trzy zasadnicze etapy, tj. zbierania źródeł, ich krytyki oraz

wyjaśniania przyczynowo-skutkowego. Dopiero tak przetrawiony ma-

teriał mógł - zdaniem LELEWELA - przyjąć postać opisu lub opowia-

dania, które nazwał historiografią.

W tym też duchu napisał „DZIEJE STAROŻYTNE”(1818), „DZIEJE

STAROŻYTNYCH INDII”(1820), a także skrypt całości historii po-

wszechnej do końca XVIII wieku (wyd. 1850r.). Pod względem erudy-

cyjnym najważniejsze w tym okresie były studia geograficzno-history-

czne nad światem starożytnym.

Bardzo bogatą okazała się spuścizna dotycząca dziejów Polski: „HISTO

RYCZNY ROZBIÓR PRAWODAWSTWA POLSKIEGO CYWILNE-

GO I KRYMINALNEGO DO CZASÓW JAGIELLOŃSKICH”(1827),

„ DZIEJE LITWY I RUSI AŻ DO UNII Z POLSKĄ W LUBLINIE”

(1839), „PANOWANIE STANISŁAWA AUGUSTA”(1818).

Ciekawą, bo z zastosowaniem metody porównawczej, okazała się praca

pt. „HISTORYCZNA PARALELA HISZPANII Z POLSKĄ W XVI,

XVII i XVIII WIEKU”(1831).

Z prac syntetycznych należy koniecznie wymienić „DZIEJE POLSKI

POTOCZNYM SPOSOBEM OPOWIEDZIANE”(1829), „OPISANIE

KRAJÓW POLSKICH”(1858), „HISTORIA POLSKA DO KOŃCA

PANOWANIA STEFANA BATOREGO”(1863), „HISTOIRE DE

POLOGNE”(t.I-II,1844 ;wydanie polskie - „Uwagi nad dziejami Polski

i ludu jej”,1855r.).

Chętnie też sięgał do historii europejskiej. W 1850 roku opublikował

„WYKŁAD DZIEJÓW POWSZECHNYCH”(t.I-IV).

W pracach swoich przedstawiał proces dziejowy w ujęciu społecznym

i całościowym, uwzględniając wszystkie dziedziny, przez co okazał się

jednym z najlepszych historiografów europejskich tamtych czasów.

Jego twórczość przepojona była duchem demokratycznym i republi-

kańskim a także swoiście polskim żywiołem narodowym. Podkreślał

często odrębność pradawnych zwyczajów, wolności, wierzeń i gmino-

władztwa słowiańskiego.

Był też znanym i cenionym numizmatykiem.

KAROL SIENKIEWICZ (pseud. Karol z Kalinówki) (1793 - 1860) publicysta, poeta. W la-

tach 1817 - 1822 przebywał w Szwajcarii, Niemczech, Francji i An-

glii. W 1823 - 1831 był bibiotekarzem w Puławach i osobistym se-

kretarzem księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. Uczestnik powsta

nia listopadowego 1830-31; na emigracji dalej związany z Czartory-

skim. Współorganizator Towarzystwa Historyczno-Literackiego

w Paryżu.

W pracach historycznych polemizował z Lelewelem na temat kon-

cepcji monarchicznej w Polsce.

W latach 1839 - 1843 podjął inicjatywę wydawania zbioru materia-

łów historycznych pt.: ”SKARBIEC HISTORII POLSKIEJ”.

HENRYK LEONARD SCHMITT (1817 - 1883) historyk, działacz niepodległościowy.

Uczestnik konspiracji galicyjskiej i powstania 1846 roku;

skazany przez władze austriackie a następnie ułaskawiony.

W powstaniu styczniowym 1863 roku komisarz Rządu Na-

rodowego we Lwowie, związany z ugrupowaniem „Czer-

wonych”. Współzałożyciel Towarzystwa Narodowo-

Demokratycznego we Lwowie. Przeciwnik „krakowskiej

szkoły historycznej” i polityki „Stańczyków”. Przedstawi-

ciel romantycznego kierunku w historiografii polskiej.

Zajmował się głównie dziejami Polski XVIII i XIX wieku.

Napisał : „RYS DZIEJÓW NARODU POLSKIEGO DO

ROKU 1763” (t.I-III, 1855-57) oraz „DZIEJE POLSKI

XVIII I XIX WIEKU” (t.I-IV, 1866-68).

OKRES DRUGI

KAROL SZAJNOCHA (1818 - 1868) historyk, publicysta, pisarz. Więziony za udział w kół-

ku patriotycznym, nie mógł kontynuować studiów i w związku z tym

dalszą wiedzę historyczną zdobywał jako samouk. W 1852 roku objął

kierownictwo „Dziennika Literackiego” we Lwowie. Od 1853r. pełnił

funkcję kustosza Zakładu Narodowego im.Ossolińskich. W 1858 roku

wycofał się z pełnionych funkcji z powodu utraty wzroku, ale dalej

pracował naukowo aż do 1865.

Jego pisarstwo historyczne dzięki wysokim walorom stylu i plastyce

opisu zbliżone było do europejskiej „szkoły opowiadającej”.

Badał głównie historię średniowiecza, czego pokłosem stały się wy-

dawnictwa : „BOLESŁAW CHROBRY”(1849), „PIERWSZE OD-

RODZENIE SIĘ POLSKI 1279-1333” (1849), „JADWIGA I JAGIE-

ŁŁO”(t.I-III, 1855-56) oraz „SZKICE HISTORYCZNE”(t.I-IV,1854-

1869).

W pracy pt.: „LECHICKI POCZĄTEK POLSKI” przedstawił dosyć

ryzykowną i kontrowersyjną „teorię najazdu” Germanów na ziemie

polskie, krytyczne ocenioną w historiografii. Później podjął badania

nad wiekiem XVII, czego odbiciem były „DWA LATA DZIEJÓW

NASZYCH 1646-1648” (t.I-II, 1865-69).

W rozprawie „POGLĄD NA OGÓŁ DZIEJÓW POLSKI” (1847)

ukazał wagę czynników geograficznych w rozwoju dziejowym.

Twórczość SZAJNOCHY znalazła wielu czytelników i była inspira-

cją dla Kraszewskiego i Sienkiewicza.

WALERIAN KALINKA (1826 - 1886) historyk, współtwórca „krakowskiej szkoły historycz-

nej”, publicysta, działacz polityczny, ksiądz. Uczestnik rewolucji

krakowskiej 1846 roku; dyrektor kancelarii Rządu Narodowego. Po

jej upadku wyemigrował do Belgii i Holandii. Na Zachodzie związa-

ny z demokratami; od 1853r. członek Towarzystwa Historyczno-

Literackiego w Paryżu. Od 1873 członek Akademii Umiejętności.

Opublikował pracę pt.: „GALICJA I KRAKÓW POD PANOWA-

NIEM AUSTRIACKIM” (1853). We wstępie do wyboru źródeł

„OSTATNIE LATA PANOWANIA STANISŁAWA AUGUSTA”

(t.I-II, 1868) sformułował tezę, że „upadku swego Polacy sami są

sprawcami”, ocenioną przez oponentów za wyraz pesymizmu dzie-

jowego.

W dziele „SEJM CZTEROLETNI” (t.I-III, 1880-88) zafascynowa-

ny dziejami politycznymi Polski nie dostrzegał pozytywnych zmian

i unowocześnienia kraju. Jego krytyczna ocena obozu reform z dru-

giej połowy XVIII wieku wywołała liczne polemiki i utrwaliła kon-

flikt między historykami krakowskimi a warszawskimi.

JÓZEF SZUJSKI (1835 - 1883) historyk, polityk, publicysta. Uczestnik powstania stycznio-

wego 1863r. ; po jego klęsce zwolennik ugody z Austrią. Od 1869 prof.UJ

(w latach 1878-79 rektor). W 1880 roku organizator I Zjazdu Historyków

Polskich w Krakowie. Współtwórca Akademii Umiejętności (1872).

Czołowy ideolog konserwatystów krakowskich („Stańczyków”). Poseł do

galicyjskiego Sejmu Krajowego; w latach 1867 - 81 członek austriackiego

parlamentu.

Główne dzieło: „DZIEJE POLSKI PODŁUG OSTATNICH BADAŃ SPI-

SANE” (t.I-IV, 1862-66). Rozwijał w nim pogląd o misji dziejowej Polski

postrzeganej jako obronę chrześcijaństwa i narodów słowiańskich, a także

tezę o samozawinionym upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej. Ponadto

napisał: „ROZPRAWY I KRYTYKI HISTORYCZNEJ TREŚCI Z LAT

1866-1872”(1875) oraz „ODRODZENIE I REFORMACJA W POLSCE”

(1880).

W syntezie pt.: ”HISTORIA POLSKI TREŚCIWIE OPOWIADANA.

KSIĄG DWANAŚCIE” (1880) zawarł SZUJSKI wszystkie tezy „krako-

wskiej szkoły historycznej”, tj. krytykę słabości władzy królewskiej, teorię

zgubnej (republikańskiej) formy ustrojowej a także pogląd o słabej w sto-

sunku do Europy Zachodniej cywilizacji polskiej.

Wydawał liczne źródła dotyczące sejmików koronnych a także rachunków

krakowskich.

TADEUSZ WOJCIECHOWSKI (1838 - 1919) historyk zajmujący się wczesnymi dziejami

Polski. Pracownik Biblioteki Jagiellońskiej (1867-75); prof.

uniwersytetu we Lwowie.

Celował w pracach analityczno-krytycznych. Próbował roz-

szerzyć bazę źródłową poprzez krytyczną interpretację le-

gend : „O Piaście i piaście”( 1895); „SZKICE HISTORY-

CZNE XI WIEKU”(1904).

Poprzez obalenie legendy o św.Stanisławie ściągnął na sie-

bie ostrą napaść kół klerykalnych.

Inne prace: „O ROCZNIKACH POLSKICH X-XV W.”

(1880), „O KAZIMIERZU MNICHU”(1881), „CHROBA-

CYA.ROZBIÓR STAROŻYTNOŚCI SŁOWIAŃSKICH”

(1873), „KOŚCIÓŁ KATEDRALNY W KRAKOWIE”

(1900).

TADEUSZ KORZON (1839 - 1918) historyk, badacz dziejów nowożytnych powszechnych

i Polski. Po studiach prawniczych i historycznych w Moskwie został

początkowo nauczycielem w Kownie a następnie sekretarzem komisji

d/s włościańskich. Od 1897 dyr. Biblioteki Ordynacji Zamoyskich; od

1888 członek Akademii Umiejętności. Czołowy przedstawiciel szkoły

warszawskiej. Zwolennik pozytywizmu.

W najważniejszej swojej pracy „WEWNĘTRZNE DZIEJE POLSKI

ZA STANISŁAWA AUGUSTA 1764-1794”(t.I-IV.1882-86) przedsta-

wił stosunki demograficzne oraz rozwój gospodarczy Polski w XVIII

wieku.

W swoich badaniach KORZON sięgnął do nowych źródeł i metod ba-

dawczych (statystycznych).W pracy pt.: „KOŚCIUSZKO. ŻYCIORYS

Z DOKUMENTÓW WYSNUTY”(1894), przedstawił w sposób apolo-

getyczny wodza insurekcji, ale z kolei krytycznie odniósł się do Legio-

nów Polskich gen. H.Dąbrowskiego i okresu Księstwa Warszawskiego.

W „DOLI I NIEDOLI JANA SOBIESKIEGO 1629-1674 (t.I-III,1898)

prywatę i korupcję magnatów a także politykę stronnictwa francuskie-

go przedstawił jako przyczyny osłabienia Polski.

W 1914r. opublikował „DZIEJE WOJEN I WOJSKOWOŚCI W POL-

SCE” (t.I-III ).

ADOLF PAWIŃSKI (1840 - 1896) historyk, archiwista, edytor źródeł. Od 1868 roku wykła-

dowca w Szkole Głównej Warszawskiej; od 1871 prof. na ros. uniwersy-

tecie w Warszawie.

Badacz problemów ustrojowo-politycznych i skarbowych w Polsce XVI

wieku. Opracował : „POLSKA XVI W. POD WZGLĘDEM GEOGRA-

FICZNO-STATYSTYCZNYM”(t.I-X, 1883-96), „SKARBOWOŚĆ W

POLSCE, JEJ DZIEJE ZA STEFANA BATOREGO”(1881), „RZĄDY

SEJMIKOWE W POLSCE 1572-1795” (1888), „MŁODE LATA ZYG-

MUNTA STAREGO” (1893), „SEJMIKI ZIEMSKIE” (1895).

MICHAŁ BOBRZYŃSKI (1849 - 1935) historyk, polityk, prof. UJ w Krakowie i we Lwowie.

Dyr. Archiwum Akt Grodzkich i Ziemskich w Krakowie; poseł do

galicyjskiego Sejmu Krajowego (1885-90) i austriackiej Rady Pań-

stwa (1903-08).

Przywódca krakowskich konserwatystów („Stańczyków”); w latach

1908-13 namiestnik Galicji. W czasie I wojny światowej popierał

organizację Legionów Polskich i politykę Naczelnego Komitetu Na

rodowego.

Pozytywista; współtwórca „krakowskiej szkoły historycznej”.Jeden

z pierwszych, który badał źródłowo początki parlamentaryzmu pol-

skiego i działania rycerstwa zmierzające do reform prawnych i us-

trojowych.

Główne prace: „O USTAWODAWSTWIE NIESZAWSKIM KA-

ZIMIERZA JAGIELLOŃCZYKA” (1873), „SEJMY POLSKIE

ZA OLBRACHTA I ALEKSANDRA” (1876), „KAZANIA SEJ-

MOWE SKARGI” (1876), „JAN OSTRORÓG” (1877), „STANI-

SŁAW ZABOROWSKI” (1877).

Największe dzieło: „DZIEJE POLSKI W ZARYSIE” (1879),w któ-

rym jako przyczyny upadku dawnej Rzeczypospolitej wskazywał

brak silnego rządu, anarchię i niewystępowanie wybitnych jedno-

stek. Napisał też „WSKRZESZENIE PAŃSTWA POLSKIEGO.

SZKIC HISTORYCZNY”(1920-1925).

WŁADYSŁAW SMOLEŃSKI (ps. Grabieński) (1851 - 1926) historyk dziejów Polski XVIII

wieku. Współtwórca warszawskiej szkoły historycznej;członek

Akademii Umiejętności (później PAU). Założyciel Towarzy-

stwa Naukowego Warszawskiego (1907). Od 1919r. prof.UW.

Pozytywista przekonany o istnieniu praw dziejowych i możli-

wości ich odkrycia na gruncie historii powszechnej. W meto-

dologii podkreślał nadrzędność faktów i konieczność łączenia

ich w związki przyczynowo-skutkowe. Zwolennik obiektywi-

zmu.

Ostro polemizował z liderami „krakowskiej szkoły historycz-

nej” : Kalinką, Szujskim i Bobrzyńskim zarzucając im nadmier

ne zwracanie uwagi na dzieje państwa, prowadzące - jego zda-

niem - do wypaczania obrazu historii narodowej. Swoje credo

w tym względzie wyłożył w pracy: „SZKOŁY HISTORYCZ-

NE W POLSCE. GŁÓWNE KIERUNKI POGLĄDÓW NA

PRZESZŁÓŚĆ”(1886).W publikacji tej dowodził, iż niezale-

żnie od upadku państwa, naród polski „snuł wątek cywilizacyj-

ny”, który można prześledzić na drodze badania historii wew-

nętrznej.

Główne prace: „DROBNA SZLACHTA W KRÓLESTWIE

POLSKIM”(1885), „KUŹNICA KOŁŁĄTAJOWSKA”(1885),

„PRZEWRÓT UMYSŁOWY W POLSCE WIEKU XVIII”

(1891), „OSTANI ROK SEJMU WIELKIEGO”(1896), „KON-

FEDERACJA TARGOWICKA”(1903).

Opublikował liczne studia varsavianistyczne: ”JAN DEKERT

PREZYDENT STAREJ WARSZAWY I SPRAWA MIEJSKA

PODCZAS SEJMU WIELKIEGO”(1912) „MIESZCZAŃSTWO

WARSZAWSKIE W KOŃCU WIEKU”(1917).

Koronne dzieło: „DZIEJE NARODU POLSKIEGO”(cz.I-II,

1897-98), w którym szeroko opisał stosunki wewnętrzne. Praca

ta była szeroko wykorzystywana jako podręcznik w tajnym na-

uczaniu w liceach Galicji i Królestwa Polskiego.

STANISŁAW SMOLKA (1854 - 1924) historyk średniowiecza i czasów nowożytnych. Prof.

Uniw. Jagiellońskiego (1895-96 - rektor).Od 1881 członek AU. Jako

jeden z pierwszych przeniósł na grunt polski osiągnięcia metodyczne

nauki niemieckiej. Zorganizował pierwszą w Polsce pracownię hi-

storii Polski. W latach 1912-17 dyr. Muzeum Czartoryskich. Konser-

watysta bliski „Stańczykom”; bronił jednak niezależności nauki

polskiej. W latach 1914-18 członek NKN. Od 1919r. prof. KUL.

Jeden z najwybitniejszych polskich mediewistów drugiej połowy

XIX wieku. Przedstawiciel „krakowskiej szkoły historycznej”.

Początkowo badał okres rozbicia dzielnicowego: „HENRYK BRO-

DATY. WSTĘP DO DZIEJÓW EPOKI PISTOWSKIEJ”(1872),

„SZKICE HISTORYCZNE” (seria 1-2, 1882-83). W pracy „MIE-

SZKO STARY I JEGO WIEK”(1881) zastosował metodę retrospe-

ktywną.

Prace z historii nowożytnej: „POLITYKA LUBECKIEGO PRZED

POWSTANIEM LISTOPADOWYM”(t.I-II, 1907).

OSWALD MARIAN BALZER (1858 - 1933) historyk prawa; od 1887r. prof. we Lwowie,

rektor. Badacz dziejów ustroju Polski, państw słowiańskich,

sądownictwa, skarbowości. Znawca nauk pomocniczych hist.,

wydawca źródeł.

Zajmował się czasami wczesnego średniowiecza w Polsce.

Szerokie zainteresowania i autorytet naukowy sprawiły, że

wywierał znaczny wpływ także na inne działy historii. Sympa-

tyk obozu narodowego. W ocenie ustroju dawnej Polski odbie-

gał znacznie od „krakowskiej szkoły historycznej” i w polemi-

ce wykazywał, że nie można przyczyn upadku Rzeczypospoli-

tej szukać jedynie w instytucjach ustrojowych.

Główne prace: „GENEZA TRYBUNAŁU KORONNEGO”

(1886), „GENEALOGIA PIASTÓW”(1895), „O NAPRAWIE

TRONU W POLSCE”(1897), „Z ZAGADNIEŃ USTROJO-

WYCH POLSKI”(1915), „KRÓLESTWO POLSKIE 1295-

1370” (t.I-III, 1919-20).

OKRES TRZECI

KONSTANTY GÓRSKI (1826 - 1898) oficer armii rosyjskiej, pułkownik, historyk wojsko-

wości. Autor pionierskich prac opartych na materiałach obecnie już

nie istniejących. „HISTORIA PIECHOTY POLSKIEJ” (1893),

„HISTORIA JAZDY POLSKIEJ”(1894), „HISTORIA ARTYLE-

RII POLSKIEJ”(1902)

KAROL ESTREICHER (1827 - 1908) historyk literatury, bibliograf, bibliotekarz. Autor wielu

publikacji głównie poświęconych problematyce teatralnej.

Prowadził dzieło :”BIBLIOGRAFIA POLSKA” w układzie alfabety-

cznym i systematycznym (t.I-XXII).

LUDWIK GUMPLOWICZ (1838 - 1909) prawnik i socjolog. Od 1882r. prof.prawa pańswo-

wego w Gratzu. Utrzymywał rozległe kontakty międzynarodowe.

Przyjął ogólną tezę o walce jako głównego czynnika rozwoju

społecznego, podkreślając że wynik walk w społeczeństwie nie

zależy od cech biologicznych walczących jednostek, ale od orga-

nizacji wojujących grup.

Główne prace: ”PRAWODAWSTWO POLSKIE WZGLĘDEM

ŻYDÓW”(1867), „SYSTEM SOCJOLOGII”(1887), „FILOZO-

FIA SPOŁECZNA”(1892).

ANATOL LEWICKI (1841 - 1899) historyk, mediewista. Od 1893 prof. UJ; od 1899 członek

Akademii Umiejętności. Początkowo badał okres średniowiecza :”MIE-

SZKO II” (1875), później skupił się na dziejach politycznych XV w.

Napisał: „WSTĄPIENIE NA TRON POLSKI KAZIMIERZA JAGIEL-

LOŃCZYKA”(1886), „POWSTANIE ŚWIDRYGIEŁŁY”(1892).

Autor podręcznika „ZARYS HISTORII POLSKI I KRAJÓW RUS-

KICH Z NIĄ POŁĄCZONYCH” (1884), który doczekał się wielu wy-

dań pod różnymi tytułami (ostatnie Londyn 1947r.)

Wydawca źródeł.

BRONISŁAW DEMBIŃSKI (1858 - 1939) historyk, polityk, prof. we Lwowie (1907-8 re-

ktor), 1916-19 Uniwerytet Warszawski, 1923-33 uniw. w Po-

znaniu. Od 1900 członek AU; 1923-39 prezes poznańskiego

Tow. Przyjaciół Nauk. Badacz historii schyłku XVIII w., zwła-

szcza dziejów papiestwa i stosunków Watykanu z Polską.

Główne prace: ”UPADEK POLITYCZNY I UTRATA NIE-

PODLEGŁOŚCI WŁOCH W OKRESIE ODRODZENIA”

(1889), „RZYM I EUROPA PRZED ROZPOCZĘCIEM III

OKRESU SOBORU TRYDENCKIEGO”(1890), „PAPIES-

TWO WOBEC UPADKU POLSKI”(1893), „ROSJA A REWO

LUCJA FRANCUSKA”(1896).

Wydał też źródła do dziejów II i III rozbioru Polski (1902).

SZYMON ASKENAZY (1865 - 1935) historyk dziejów nowożytnych i dyplomata pochodze-

nia żydowskiego. W latach 1902-17 prof. uniwersytetu we Lwowie;

od 1907 członek AU (później PAU).

Pisał w stylistyce neoromantycznej, z dużą pasją, nie ukrywając sym-

patii i antypatii. Sprawę polską na przełomie XIX i XX wieku przed-

stawiał na tle panoramy ogólnoeuropejskiej. Uważał, że nie jest to tyl-

ko wewnętrzna sprawa zaborców. Budził myśl o niepodległości, eks-

ponując wątki powstań narodowych, konspiracji i walki orężnej.

ASKENAZY był zdecydowanym przeciwnikiem pesymistycznej

interpretacji dziejów Polski. Ostro atakował wizję „krakowskiej

szkoły historycznej” w przedmiocie przyczyn upadku Rzeczypospo-

litej w XVIII wieku.

W 1900 roku na III Zjeździe Historyków Polskich wystąpił z nowa-

torskim programem badań historycznych i publikacji źródeł.

W pracy „PRZYMIERZE POLSKO-PRUSKIE”(1900) określił taki

sojusz za posunięcie uzasadnione politycznie; szkodliwe dopiero

później, gdy ogólna sytuacja zmieniła się.

Duży rozgłos i uznanie przyniosła mu biografia „KSIĄŻĘ JÓZEF

PONIATOWSKI 1763-1813”(1905).W 1908 roku opublikował

dwutomowe dzieło pt.:”ŁUKASIŃSKI”.

Największą pozycją okazało się dzieło „NAPOLEON A POLSKA”

t.I-III, 1918-19, nie doprowadzone zresztą do końca.

Jako naukowiec wylansował własną szkołę historyczną.

ASKENAZY parał się nie tylko historią; był też zaangażowanym

politykiem. W latach 1920-23 pełnił funkcję ministra pełnomocnego

i delegata rządu do Ligi Narodów. Atakowany przez Nar. Demokrację

za semickie pochodzenie, wystąpił z rządu. Nie otrzymał też katedry

na Uniw.Warszawskim (dopiero w 1928r.został honorowym prof.

tej uczelni).

JAN KAROL KOCHANOWSKI-KORWIN (1869 - 1949) historyk, mediewista, paleograf,

historiozof. W latach 1905-06 red. „Przeglądu Historyczne-

go”, od 1907 czł.TNW, od 1919 prof. Uniw.Warszawskiego.

Od 1919r. członek Polskiej Akademii Umiejętności.

Znawca historii średniowiecznej Polski. W latach 1922-34

prowadził wykłady w Archiwum Akt Dawnych.

Gł. prace: ”KAZIMIERZ WIELKI, ZARYS ŻYWOTA

I PANOWANIA”(1899), „WITOLD, WIELKI KSIĄŻĘ

LITEWSKI. STUDIUM HISTORYCZNE”(1900), „DZIE-

JE AKADEMII ZAMOJSKIEJ 1594-78”(1894-1900).

Wydawca licznych źródeł historycznych, m,in.”Ksiąg sądo-

wych brzesko-kujawskich”.

WACŁAW SOBIESKI (1872 - 1935) historyk, badacz dziejów Polski XVI-XVII w. Założy-

ciel i współredaktor „Przeglądu Historycznego”; od 1910r. prof.UJ;

od 1920 w PAU. Przeciwnik krakowskich „Stańczyków”. Od 1904r.

działacz i publicysta Narodowej Demokracji.

Przeniósł do historii polskiej ustalenia socjologiczne szkoły niemiec-

kiej w Lipsku.

W pracach „NIENAWIŚĆ WYZNANIOWA TŁUMÓW ZA RZĄ-

DÓW ZYGMUNTA III” (1902) i „TRYBUN LUDU SZLACHE-

CKIEGO” (1905) wprowadził nowe wątki działalności J.Zamoyskiego

Badał też masowe ruchy religijne w Polsce: ”ROKOSZ ZEBRZYDO-

WSKIEGO JAKO WALKA Z KONTRREFORMACJĄ I KLEREM”

(1900), „POLSKA A HUGONOCI PO NOCY ŚW. BARTŁOMIEJA”

(1910).

Opisywał też stosunki polsko-europejskie: ”HENRYK IV WOBEC

POLSKI I SZWECJI 1602-1610” (1907), „ZABIEGI DYMITRA SA-

MOZWAŃCA O KORONĘ POLSKĄ”(1908), „ŻÓŁKIEWSKI NA

KREMLU”(1920).Wydał też syntezę pt”DZIEJE POLSKI”(t.I-II,1923-

1925). Wydał ponadto szkice historyczne (1904) i studia historyczne

(1812).

STANISŁAW ZAKRZEWSKI (1873 - 1936) historyk, od 1904r. prof. Uniw. Jagiellońskiego.

Prezes Polskiego Towarzystwa Historycznego; związany z

obozem J.Piłsudskiego; w latach 1928-35 senator.

Zajmował się opisem działalności wybitnych jednostek, masy

uważając za bierny czynnik w historii.

Pod wpływem współczesnej filozofii francuskiej doniosłą wa-

gę przywiązywał do tzw. „intuicji historycznej”, stając się je-

dnym z prekursorów strukturalizmu w polskiej historiografii.

Gł. prace: „HISTORIA POLITYCZNA POLSKI, OKRES

OD SCHYŁKU XII W.” (1920), „MIESZKO I”(1921),

BOLESŁAW CHROBRY WIELKI”(1925).

WACŁAW TOKARZ (1873 - 1937) pułkownik, historyk, od 1901r. pracownik UJ (od 1909

prof.). Czynny w ruchu strzeleckim; w 1912r. współorganizator Skonfe-

derowanych Stronnictw Niepodległościowych. W latach 1915-1917 w

Legionach Polskich. W okresie międzywojennym za krytykę Piłsud-

skiego przeniesiony do cywila. Od 1928 prof. Uniw.Warsz.; od 1926

w PAU. Założyciel i prezes Towarzystwa Przyjaciół Historii Warszawy

(1936).

Badacz dziejów politycznych i najnowszych Polski XVIII i XIX w.

Zwolennik czynnej walki o niepodległość. Cechował go przy tym re-

alizm polityczny i militarny. Człowiek o szerokich horyzontach i zain-

teresowaniach - zajmował się równocześnie dziejami powstania kościu-

szkowskiego, genezą i historią armii Królestwa Polskiego oraz powsta-

niami listopadowym i styczniowym.

Gł. prace: „WARSZAWA PRZED WYBUCHEM POWSTANIA 17

KWIETNIA 1794 ROKU”(1911), „OSTATNIE LATA HUGONA KO-

ŁŁĄTAJA 1794-1812” (t.I-II, 1905), „KRAKÓW W POCZĄTKACH

POWSTANIA STYCZNIOWEGO” (t.I-II,1914), „ARMIA KRÓLE-

STWA POLSKIEGO 1815-1830” (1917), „BITWA POD OSTROŁĘ-

KĄ”(1922), „SPRZYSIĘŻENIE WYSOCKIEGO I NOC LISTOPA-

DOWA”(1925), „MARSZ MADALIŃSKIEGO”(1926), „WOJNA

POSKO-ROSYJSKA 1830 i 1831”(1930), „INSUREKACJA WAR-

SZAWSKA” (1934).

FRANCISZEK BUJAK (1875 - 1953) historyk dziejów gospodarczych i socjolog wsi. Prof.

uniwersytetów Jagiellońskiego i Warszawskiego, Wyższej Szkoły

Handlowej i Uniw. Jana Kazimierza we Lwowie. Prezes Pol. Tow.

Historycznego. Politycznie związany z Pol. Str. Lud. „Piast”.

W badaniach historycznych dążył do sprecyzowania zakresu proble-

mowego historii gospodarczej traktowanej jako odrębnej dyscypliny.

Za najważniejsze zadanie uważał badanie cen, demografii, metrologii,

klęsk elementarnych, dziejów wsi i wielkiej własności ziemskiej. Sto-

sował powszechnie metodę statystyczną.

redaktor serii wydawniczej „Badania z Dziejów Społecznych i Gospo-

darczych” (1925-31) oraz „Roczników Dziejów Społecznych i Gospo-

darczych” (1931-50). Opublikował liczne prace i studia.

Zdecydowany przeciwnik tzw. „historii wydarzeniowej”. Postulował

wykrywanie praw szczegółowych rządzących zjawiskami. Niechętny

hierarchizowaniu czynników wśród zjawisk społecznych; podkreślał

ich współzależność.

STANISŁAW KĘTRZYŃSKI (1876 - 1950) historyk, mediewista, dyplomata. W latach 1909-

1910 dyr. Biblioteki Ordynacji Krasińskich; od 1908r. członek

Tow.Nauk.Warszawskiego; od 1929 - w PAU. W latach 1917-

1939 red. „Przeglądu Historycznego”; od 1920 prof. Uniwersy-

tetu Warszawskiego.W latach 1945-46 wykładowca UJ.

Badacz dziejów polskiego średniowiecza; wybitny znawca dy-

plomatyki.

Gł. prace: „KAZIMIERZ ODNOWICIEL 1034-1058” (1899),

„O ZAGINIONYM ŻYWOCIE ŚW. WOJCIECHA” (1902),

„ZARYS NAUKI O DOKUMENCIE POLSKIM WIEKÓW

ŚREDNICH” (1934), „POLSKA X-XI WIEKU” (1961).

STANISŁAW KUTRZEBA (1876 - 1946) historyk polskiego prawa i wydawca źródeł. Od

1908 r. prof. UJ; od 1919 PAU (1939-46 prezes). 1939-40 wię-

zień obozu hitlerowskiego Sachsenchausen. W 1945 poseł do

Krajowej Rady Narodowej; uczestnik konferencji w Moskwie

powołującej Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej.

Autor wielu rozpraw i monografii. Gł.dzieła: „HISTORIA US-

TROJU POLSKI W ZARYSIE”(1905), „HISTORIA ŹRÓDEŁ

DAWNEGO PRAWA POLSKIEGO”(t.I-II, 1926), „HANDEL

KRAKOWA W WIEKACH ŚREDNICH”(1902), „SEJM WAL-

NY DAWNEJ RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ”(1922).

WŁADYSŁAW KONOPCZYŃSKI (pseud. Dantyszek, Korzonek) (1880 - 1952) wykła-

dowca historii w Tow. Kulturalno-Naukowym w Warsza-

wie; od 1917 prof. UJ. Politycznie związany z Narodową

Demokracją. Publicysta w „Głosie Narodu”, „Warsza-

wiance” i „Przeglądzie Wszechpolskim”; w latach 1926-

1928 redaktor ‘Trybuny Narodu”.

W 1947r. prezes Polskiego Towarzystwa Historycznego.

Inicjator i współredaktor „POLSKIEGO SŁOWNIKA

BIOGRAFICZNEGO”. Po wojnie szykanowany przez

władze komunistyczne.

Znawca dziejów politycznych i ustrojowych Polski XIII

wieku, a także historii powszechnej. Interesował się

ponadto schyłkiem czasów saskich i problematyką po-

morsko-bałtycką. Gł. prace: „ POLSKA W DOBIE WOJ-

NY SIEDMIOLETNIEJ”(cz.I-II, 1909-11), „POLSKA A

SZWECJA 1660-1795”(1924), „POLSKA A TURCJA

1688-1792)” (1936), „KONFEDERACJA BARSKA”

(t.I-II, 1936-38), „KWESTIA BAŁTYCKA DO XX W.”

(1947), „FRYDERYK WIELKI A POLSKA” (1947).

Zajmował się też edycją źródeł historycznych, głównie

diariuszy sejmowych XVIII w. i dokumentów Rady Nie-

ustającej

Wnioski: W stosunku do poprzedniego okresu Oświecenia historiografię XIX wieku

cechuje znaczny postęp. Oprócz gromadzenia i uporządkowywania faktów historycznych,

dokonywane jest ich metodologiczne uwarunkowywanie. Poprawne przedstawianie dziejów

staje się w pełni dyscypliną uprawianą przez przygotowanych fachowo badaczy z tytułami

naukowymi. Przybywa też - i to znacznie - historiografów zajmujących się badaniem prze-

szłości z zachowaniem pewnych ustalonych procedur profesjonalnych.

W warunkach polskich - wobec ponad stuletniego okresu utraty niepodległości - trudno jest traktować spuściznę historiograficzną tylko w przedziale dziewiętnastego stulecia.

Oprócz bowiem dosyć wyraźnych okresów Romantyzmu i Pozytywizmu, odwrót od orga-

nicznej pracy od podstaw jest już dosyć wyraźny. Wiązało się to z pewnymi perspektywami

walki o przywrócenie własnej państwowości, a co za tym idzie wskazywania przykładów

świetności dawnej Rzeczypospolitej, jej niezawisłości i militarnej potęgi. Dlatego też ten

trzeci okres „szukania nowych dróg” choć mieści się właściwie już w pierwszym dwudzie-

stoleciu XX wieku, stanowi kontynuację polskich nauk historycznych próbujących znaleźć przykłady na drodze aktywnego rozwiązania politycznego i zbrojnego.

Trzeba ponadto uzmysłowić sobie fakt, iż trudno jest formalnie „zaszufladkować” histo-

ryków bądź w XIX wieku, bądź do wieku XX-go. Ich życiorysy bowiem obejmują okres

przełomu tych dwóch stuleci; podobnie zresztą jak i działalność pisarska. Należy sądzić,

że byłby to podział sztuczny i w warunkach polskich nie w pełni adekwatny. Dlatego część

historiografów, których początki życiorysów sięgają jeszcze XIX wieku, ale twórczość

w przeważającej mierze mieści się na początku XX stulecia, zostali zakwalifikowani w ten właśnie sposób. Historiografia dwudziestego wieku wkroczy niebawem na nowe, jeszcze

dojrzalsze drogi strukturalizmu i dialektyki.

LITERATURA: J.Topolski, „Metodologia historii”,s.84 - 106.

B.Miśkiewicz, „Wprowadzenie do badań historycznych”,s. 190 - 194.

„Historia nauki polskiej” p.red. Bogdana Suchodolskiego,t.III,s.645 - 676.

M.Serejski, ”Historycy o historii”,s.82 - 647.

Wielka encyklopedia powszechna PWN.

HISTORIOGRAFIA XX WIEKU. REFLEKSJA STRUKTURALNA I DIALEKTYCZNA.

STRUKTURALNA KONCEPCJA REKONSTRUKCJI DZIEJÓW

Oparta została na gruncie poglądów francuskiego filozofa i antropologa CLAUDE LEVI-

STRAUSA (lewi-strosa) ur. w 1908 roku. U podstaw tych poglądów leżał postulat dążności do

ujmowania rzeczywistości w kategorii struktur (budowy, konstrukcji, układu, organizacji we-

wnętrznej, ustroju, porządku).

Poważnym mankamentem strukturalizmu jest preferowanie w badaniach metody synchronicz-

nej, która w konsekwencji prowadzi do rozpatrywania struktur jako układów statycznych, a więc

niezmiennych.

Ogólną koncepcją metodologiczną historiografii strukturalnej było wskazanie na aktywną rolę samego historyka w procesie badania przeszłości. Obok gromadzenia i selekcji faktów - jak było do tej pory - podkreślono doniosłość odpowiedniej właściwości umysłu czyli intuicję badawczą.

Historiografia strukturalna rozszerzyła wyjaśnianie faktów także poprzez akcentowanie określo-

nych czynników geograficznych i biologicznych mających wpływ na rozwój społeczny. W dal-

szym ciągu dostrzegano konieczność krytyki i interpretacji źródeł. Minusem jednak było wska-

zywanie jedynie na miejsce i rolę zdarzeń, ale traktowanych jedynie w pewnych integralnych

i statycznych strukturach. Nie wyjaśniano natomiast rozwoju i zmienności tych struktur.

Prekursorem historiografii strukturalnej był opisany już w poprzednim okresie francuski badacz

FERNMAND HENRI BERR. Jego następcami zostali także francuscy historycy M. BLOCH

i L. FEBVRE, Amerykanie J.H. ROBINSON i E.P. CHEYNEY, Niemiec K. LAMPRECHT

oraz Rosjanin M. KOWALEWSKI.

Wśród polskich historiografów czołowymi metodologami strukturalnymi byli: MARCELI HANDELSMAN i JAN RUTKOWSKI. Trzeba jednak wyraźnie zaznaczyć, że pewne kroki

na drodze strukturalizmu w historii uczynili historycy jeszcze poprzedniego okresu, tj: Wacław

Sobieski, Ludwik Gumplowicz, Bronisław Dembiński, Jan Karol Kochanowski, Franciszek

Bujak a nade wszystko Stanisław Zakrzewski.

GŁÓWNI PRZEDSTAWICIELE HISTORIOGRAFII SRUKTURALNEJ W EUROPIE

MAKSIM KOWALEWSKI (1951 - 1916) rosyjski historyk, prawnik i socjolog. W latach

1877-87 prof. uniwersytetu w Moskwie; później pozbawiony

katedry przebywał za granicą.

Pod wpływem „darwinizmu społecznego” stał się zwolennikiem

determinizmu (uwarunkowania) demograficznego.

Jako historyk zajmował się dziejami „obszcziny” tj. wiejskiej

wspólnoty w czasach Rosji carskiej. Krytykował tzw. „narodni-

ków” (rosyjskich socjalistów upatrujących w masach chłopskich

siłę do przemian społecznych) za niedostrzeganie rozwarstwienia

wsi. Żywo interesował się też rewolucją francuską 1789 roku.

Gł. prace: „ZARYS POCZĄTKÓW I ROZWOJU RODZINY

I WŁASNOŚCI” (1895) oraz „SOCJOLOGIA” (t.I-II, 1910).

KARL LAMPRECHT (lampreśt) (1856 - 1915) niemiecki historyk; od 1885r. prof. w Bonn.

Badacz dziejów gospodarczych i kulturalnych.

Przeciwstawiając się kierunkowi podkreślającemu decydującą rolę wy-

bitnych jednostek, wysuwał postulat badań masowych. Jego założenia

metodologiczne wywoływały gorące dyskusje; również w Polsce (np.

W.Sobieski „Z historiografii niemieckiej” - 1901r.).

Gł. prace: „DEUTSCHE GESCHICHTE” (t.I-II, 1891-1909) oraz

„DIE KULTURHISTORISCHE METHODE” (1900).

LUCIEN FEBVRE (1878 - 1956) historyk francuski. W latach 1912-1914 prof. uniw. w Dijon

od 1914 w Strasburgu, od 1933 kierownik katedry kultury nowożytnej

College de France. Współtwórca szkoły syntezy historycznej „Annales”,

w której głosił idee odnowy nauk historycznych wraz ze zmianą ich metod

badawczych. Postulował kreowanie historii integralnej.

Gł. prace: „PHILIPPE ET LA FRANCHE-COMTE”(1911) oraz

„ UN DESTIN, MARTIN LUTER” (1928).

MARC BLOCH (1888 - 1944) najwybitnieszy przedstawiciel strukturalizmu historycznego.

Francuski historyk i metodolog. W latach 1919-36 prof. uniw. w Strasburgu,

od 1936 w Sorbonie.

Zajmował się historią gospodarczą, społeczną i kultury oraz profesjonalnie

metodologią historii. Współredaktor pisma „ANNALES D’HISTOIRE

ECONOMIGUE ET SOCJALE”, które z czasem przekształciło się w tzw.

szkołę „Annales”. Przeciwstawiając się tradycyjnej historiografii i głosząc

potrzebę kompleksowego badania zjawisk, stała się ona trybuną propagowa-

nia głęboko rozumianego historyzmu (tj. rozpatrywania wszelkiej rzeczy-

wistości pod kątem historycznym).

Gł. prace: „KRÓLOWIE CUDOTWÓRCY” (1925), „SPOŁECZEŃSTWO

FEUDALNE”(1924), „POCHWAŁA HISTORII” (1959).

CZOŁOWI POLSCY METODOLODZY HISTORIOGRAFII STRUKTURALNEJ

MARCELI HANDELSMAN (ps. Józef Krzemień) (1888 - 1945) historyk czasów nowożyt-

nych. Zajmował się teorią i metodologią historii. Prof. uniw.

Warszawskiego od 1919r. Napisał teoretyczną pracę pod tytu-

łem „HISTORYKA. ZASADY METODOLOGII I TEORII

POZNANIA HISTORYCZNEGO” (1921).

Zwolennik rekonstruowania dziejów w wyniku świadomej pra-

cy umysłu badacza, którą traktował jako intuicję. Intuicję tą de-

finiował jako „Zdolność odgadywania przez sympatię konkre-

tnych zjawisk”. Zdolność ową nie traktował jednakże w katego-

rii instynktu lecz jako uzupełnienie świadomego procesu two-

rzenia pojęć.

Jako zawodowy historyk interesował się głównie stosunkami

polsko-francuskimi w okresie epoki napoleońskiej. Zajmował

się też historią historiografii. Był wybitnym pedagogiem i wy-

dawcą źródeł.

Gł. prace: „REZYDENCI NAPOLEOŃSCY W WARSZAWIE

1807-1813”(1915), „FRANCJA - POLSKA 1795-1845”(1926),

„IDEOLOGIA POLITYCZNA TOWARZYSTWA REPUBLI-

KANÓW POLSKICH 1798-1807” (1924). Niedokończona

biografia „ADAM CZARTORYSKI”(t.I-III, 1948-50).

JAN RUTKOWSKI (1886 - 1949) historyk i metodolog. Badacz dziejów gospodarczych Pol-

ski XVI-XIX w. Od 1919 roku prof. UAM w Poznaniu. Odznaczał się

wysoką świadomością historyczną. Szeroko stosował metodę porówna-

wczą. Był nauczycielem późniejszych profesorów: Arnolda i Topolskie-

go. Był członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Umiejętności od

1924 roku oraz od 1932 Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.

Gł. prace: „PODDAŃSTWO WŁOŚCIAN W XVIII WIEKU W POL-

SCE I NIEKTÓRYCH KRAJACH EUROPY”(1925), „ZAGADNIE-

NIA REFORMY ROLNEJ W POLSCE W XVIII W.”(1925), „PODZIAŁ

DOCHODÓW W ŻUPACH RUSKICH ZA ZYGMUNTA AUGUSTA”

(1927), „ZARYS GOSPODARCZYCH DZIEJÓW POLSKI W CZA-

SACH PRZEDROZBIOROWYCH”(1928), „HISTORIA GOSPODAR-

CZA POLSKI”(t.I-II, 1946-50).

Duży rozgłos zyskały jego propozycje dotyczące syntezy w obrębie

dziejów gospodarczych, postulując by jako główne zagadnienie histo-

rii gospodarczej uznać sprawę podziału dochodów, a przez to osiągnąć

syntetyczne jej ujęcie.

HISTORIOGRAFOWIE POLSCY PIERWSZEJ POŁOWY XX WIEKU

KAZIMIERZ MORAWSKI (1852 - 1926) filolog klasyczny, historyk. Od 1880r. prof. UJ;

od 1883 członek Akademii Umiejętności, od 1918 prezes PAU.

Po śmierci Gabriela Narutowicza kandydat prawicy na prezyden-

ta Rzeczypospolitej Polskiej.

Znawca humanizmu polskiego : „CZASY ZYGMUNTOWSKIE

NA TLE POGLĄDÓW ODRODZENIA”(1922), „HISTORIA

UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO. ŚREDNIE WIEKI

I ODRODZENIE” (t.I-II, 1900), „HISTORIA LITERATURY

RZYMSKIEJ”(t.I-VII, 1909-1921).

KAZIMIERZ BARTOSZEWICZ (1852 - 1930) historyk, edytor, publicysta związany z de-

mokratami galicyjskimi. Zwalczał jednak „Stańczyków”

i „krakowską szkołę historyczną”. W pracy „ROK 1863.

HISTORIA NA USŁUGACH LUDZI I STRONNICTW”

(t.I-II, 1895-96) zarzucał im polityczne uwarunkowania poglą-

dów naukowych.

Założyciel i redaktor wielu czasopism. W latach 1879-93 pro-

wadził księgarnię nakładową, w której opublikował „DZIEJE

INSUREKCJI KOŚCIUSZKI’(1909), „UTWORZENIE

KRÓLESTWA KONGRESOWEGO”(1916) oraz „DZIEJE

GALICJI” (1917).

STANISŁAW ESTREICHER (1869 - 1939) syn Karola. Historyk prawa, bibliograf, od 1902

prof. Uniwersytetu jagiellońskiego. Pracował z ojcem przy

zbieraniu i porządkowaniu materiałów do „BIBLIOGRAFII

POLSKIEJ”. Od 1908 roku kontynuował dzieło (t.XXIII-

XXXIII, 1910-1939).

Napisał: ”NAJSTARSZE KODEKSY ŚWIATA”(1931).

Zamordowany przez hitlerowców w Sachsenchausen.

ADAM SZELĄGOWSKI (1873 - 1961) historyk, prof. uniwersytetu Jana Kazimierza we

Lwowie. Początkowo interesował się historią społ-gospodarczą:

„CHŁOPI DZIEDZICE WE WSIACH NA PRAWIE POLSKIM

DO KOŃCA XIII WIEKU”(1899), „PIENIĄDZ I POWRÓT CEN

W XVI i XVIII WIEKU W POLSCE”(1902).

Opracował pierwszy w Polsce zarys dziejów polskiej polityki mor-

skiej: „SPRAWA PÓŁNOCNA W WIEKACH XVI i XVII

WIEKU”(cz.1-3, 1904-05), „ROZKŁAD RZESZY I POLSKA

ZA PANOWANIA WŁADYSŁAWA IV”(1907), „NAJSTAR-

SZE DROGI Z POLSKI NA WSCHÓD W OKRESIE

BIZANTYJSKO-ARABSKIM” (1909).

Zajmował się też dziejami cywilizacji: „WSCHÓD I ZACHÓD”

(1912), „DZIEJE POWSZECHNE I CYWILIZACJI”(t.I-IV, 1913-

1918), „REWOLUCJA FRANCUSKA 1789-93” (1927), „STANY

ZJEDNOCZONE AMERYKI PÓŁNOCNEJ. TWORZENIE

PAŃSTWA I KONSTYTUCJA”(1929). Opracował podręcznik

akademicki: „HISTORIA POWSZECHNA”(t.I-II, 1936-38).

JAN PTAŚNIK (1876 - 1930) historyk kultury i miast doby przedrozbiorowej. Od 1919 roku

prof. UJ, od 1920 uniw. we Lwowie, od 1918 członek Akademii Umiejętności.

Badał miejsce kultury materialnej i obyczaje średniowieczne a także prawo

i gospodarkę miejską.

Gł. prace: „BONEROWIE” (1915), „KULTURA WŁOSKA WIEKÓW

ŚREDNICH”(1925), „PAPIERNIE W POLSCE XVI WIEKU”(1920),

„DRUKARZE I KSIĘGARZE KRAKOWSCY XV i XVI WIEKU”(1922),

„MIASTA I MIESZCZAŃSTWO W DAWNEJ POLSCE”(1934).

ARTUR ŚLIWIŃSKI (1877 - 1953) polityk, historyk, pisarz, publicysta. Bliski współpraco-

wnik J.Piłsudskiego. Od 1906 roku w PPS-Frakcji Rewolucyjnej. Jeden

z założycieli Polskiej Organizacji Narodowej (1914). W latach 1919-22

wiceprezydent Warszawy; w czerwcu i lipcu 1922 roku premier.W latach

1926-1930 dyrektor teatrów miejskich w Warszawie.

Zajmował się głównie historią wojskowości i walk wyzwoleńczych.

Napisał: „POWTANIE LISTOPADOWE”(1911), „STEFAN BATORY”

(1922).

WŁADYSŁAW ALEKSANDER SEMKOWICZ (1878 - 1949) historyk, mediewista, pra-

wnik, edydor źródeł historycznych. Od 1908 roku prof.UJ; od 1913 członek

Tow. Naukowego Warszawskiego. W 1908 roku założyciel Polskiego Tow.

Heraldycznego. Redaktor „Miesięcznika Heraldycznego” i „Rocznika Heral-

dycznego”.W czasie wojny więziony wraz z innymi profesorami w Sachsen-

chauzen; zwolniony z obozu.

Zajmował się genezą i ustrojem polskiego rycerstwa. Znawca nauk pomocni-

czych historii, głównie dyplomatyki, paleografii, sfragistyki i heraldyki..

Gł. prace: „NAGANA I OCZYSZCZENIE SZLACHECTWA W POLSCE

XIV i XV WIEKU”(1899), „RÓD PAŁUKÓW” (1907), „RÓD AWDAŃ-

CÓW W WIEKACH ŚREDNICH”(1920).

Zainicjował i rozwinął szerokie badania z zakresu geografii historycznej.

Opracował „ATLAS HISTORYCZNY”(1932) oraz szereg szkolnych map

historycznych ściennych.

Wydawał liczne źródłą, m.in.: ”ROCZNIK ŚWIĘTOKRZYSKI DAWNY”

(1910), „KAZANIA ŚWIĘTOKRZYSKIE”(1934), „MATERIAŁY DO

DZIEJÓW GÓRNEJ ORAWY”(t.I-II, 1932-1948), „KODEKS DYPLOMA-

TYCZNY KATEDRY I KOŚCIOŁÓW DIECEZJI WILEŃSKIEJ”(t.I,z.1-3,

1932).

MICHAŁ SOKOLNICKI (1880 - 1967) historyk, polityk, dyplomata. Współpracownik

J.Piłsudskiego. Od 1903 roku w PPS. W czasie I wojny świato-

wej w Legionach Polskich, Polskiej Organizacji Wojskowej,

Naczelnym Komitecie Narodowym, Konwencie „A”. Od XII

1918 roku w Komitecie Narodowym Polskim w Paryżu. Czło-

nek delegacji polskiej na paryską konferencję pokojową.

W latach 1931-36 poseł RP w Kopenhadze; po II wojnie świat.

w Turcji. Od 1952 roku wykładowca historii Polski i Rosji na

uniwersytecie w Ankarze.

Badacz dziejów Polski XIX wieku, zwłaszcza historii walk nie-

podległościowych. Uczeń Askenazego.

Gł. prace: „GENERAŁ MICHAŁ SOKOLNICKI 1760-1815”

(1912), „SKRZYNECKI”(1914), „WOJNA POLSKO-ROSYJ-

SKA W 1831 ROKU”(1919), „POLSKA MIĘDZY NIEMCAMI

A ROSJĄ”(Londyn 1952), „NIEMCY PO WIELKIEJ PRZEGRA-

NEJ”(Paryż 1953), „POLITYKA PIŁSUDSKIEGO A TURCJA”

(Londyn 1958). Liczne rozprawy w paryskiej „Kulturze”.

HENRYK STANISŁAW MOŚCICKI (1881 - 1952) historyk. W latach 1918-30 wykładowca

Wolnej Wszechnicy,1920-21 na uniw. Stefana Batorego

w Wilnie, 1921-39 na Uniwersytecie Warszawskim, od

1945 prof. UJ. Znawca problematyki litewskiej i ruskiej.

Edytor źródeł historycznych.

Gł.prace:„DZIEJE POROZBIOROWE LITWY I RUSI”

(t.I-II, 1910-13), „POD ZNAKIEM ORŁA I POGONI.

SZKICE HISTORYCZNE”(1915), „PROMIENIŚCI-

FILOMACI-FILARECI”(1917) „GENERAŁ JASIŃSKI

I POWSTANIE KOŚCIUSZKI”(1917).

STANISŁAW KOŚCIAŁKOWSKI (ZYNDRAM-KOŚCIAŁKOWSKI) (1881 - 1960)

Historyk, pedagog, współzałożyciel Towarzystwa

Polskiego Naukowego w Wilnie (1907).

Metodolog historii, klasyfikator źródeł historycznych.

W 1941 roku deportowany przez władze sowieckie w głąb

Rosji a następnie zwolniony do armii gen. Wł. Andersa.

Po przedostaniu się do Wielkiej Brytanii prof. polskiego

Uniwersytetu na Obczyźnie (Londyn).

Gł. prace: „HISTORYKA” (Londyn 1954), „ANTONI

TYZENHAUZ PODSKARBI NADWORNY LITEWSKI

(t.I-II, Londyn 1970-71).

NATALIA GĄSIOROWSKA-GRABOWSKA (1881 - 1964) historyk gospodarczy, edytor

źródeł, działaczka polityczna i społeczna. Od 1904 w PPS, od

1906 w PPS Lewicy, 1918-22 KPRP, 1926-39 prof. Wolnej

Wszechnicy Polskiej. Od 1952 Uniw. Warszawski, 1953-56

prezes Polskiego Towarzystwa Historycznego.

Badaczka problematyki gospodarczej i społecznej XVIII - XX

wieku. Gł. prace: „WOLNOŚĆ DRUKU W KRÓLESTWIE

KONGRESOWYM 1815-30”(1916), „GÓRNICTWO I HUT-

NICTWO W KRÓLESTWIE POLSKIM 1815-30”(1922),

„HISTORIA SPOŁ-GOSPODARCZA POLSKI”(1957),

„Z DZIEJÓW PRZEMYSŁU W KRÓLESTWIE POLSKIM

1815-1918”(1965).

MARIAN GUMOWSKI (1881- 1974) numizmatyk, historyk, sfragistyk, heraldyk i muzeolog.

W latach 1899-1919 pracownik w Muzeum Czapskich w Krakowie.

W latach 1919-1932 dyrektor Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu,

od 1955 prof. uniw. Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Gł. prace: „PODRĘCZNIK NUMIZMATYKI POLSKIEJ”(1914),

„NAJSTARSZE PIECZĘCIE MIAST POLSKICH XIII i XIV W.”

(1960), „HERBY MIAST POLSKICH”(1960), „BIBLIOGRAFIA

NUMIZMATYKI POLSKIEJ”(1967).

LUDWIK KOLANKOWSKI (ps.Bork, Jan Pniowski) (1882 - 1956) historyk, w latach 1918-

1923 pracownik MSZ, od 1929r. prof. uniw. w Wilnie, od 1936

we Lwowie, 1938-39 senator. Od 1945 prof. UMK w Toruniu

(w latach 1946-48 pierwszy rektor).

Badacz historii Polski i Litwy XIV-XVI w. Dokonał pierwszej

szeroko ujętej syntezy stosunków politycznych Polski i Wielkie-

go Księstwa Litewskiego w okresie jagiellońskim.

Gł. prace„POLITYKA OSTATNICH JAGIELLONÓW”(1910),

„ZYGMUNT AUGUST, WIELKI KSIĄŻĘ LITWY DO

ROKU 1548”(1913), „DZIEJE CHANATU KRYMSKIEGO

GIREJÓW W XV i XVI WIEKU”(1918), „POLSKA JAGIEL-

LONÓW. DZIEJE POLITYCZNE”(1932).

MARIAN WŁODZIMIERZ KUKIEL (ps.Marek Kąkol) (1885 - 1973) historyk wojsko-

wości, generał dyw., od 1903r. w PPSD, od 1905 w PPS.

Współzałożyciel Związku Walki Czynnej (1908). Od 1927r.

członek Towarzystwa Naukowego Warszawskiego; od 1935

prof. UJ w Krakowie. MON w rządzie emigr. w Londynie (PSZ).

Badacz dziejów wojen i wojskowości polskiej od średniowiecza

do czasów mu współczesnych, szczególnie XVIII i XIX w.

Gł. prace: „DZIEJE WOJSKA POLSKIEGO W DOBIE NAPO-

LEOŃSKIEJ 1795-1815”(1918-20), „ZARYS HISTORII WOJ-

SKOWOŚCI W POLSCE”(1921), „MACIEJOWICE”(1928),

„WOJNA 1812 ROKU”(t.I-II, 1937), „KSIĄŻĘ ADAM”(Lon-

dyn 1950), „DZIEJE POLSKI POROZBIOROWE”(Londyn

1961), „GENERAŁ SIKORSKI. ŻOŁNIERZ I MĄŻ STANU

POLSKI WALCZĄCEJ”(Londyn 1970).

KAZIMIERZ TYMIENIECKI (1887 - 1968) historyk, wybitny mediewista. W latach 1915-

1919 prof. Uniw Warszawskiego, następnie UAM w Poznaniu.

Od 1928r. członek PAU, od 1952 PAN.

Gł. dzieła: „ZAGADNIENE POCZĄTKÓW MIAST W POL-

SCE”(1919), „PROCESY TWÓRCZE FORMOWANIA SIĘ

SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO W WIEKACH ŚREDNICH

(1921), „PRAWO NIEMIECKIE W ROZWOJU SPOŁECZ-

NYM WSI POLSKIEJ”(1923), „SPOŁECZEŃSTWO SŁO-

WIAN LECHICKICH. RÓD I PLEMIĘ”(1937), „ZARYS

DZIEJÓW HISTORIOGRAFII POLSKIEJ”(1948), „ZIEMIE

POLSKIE W STAROŻYTNOŚCI. LUDY I KULTURY NAJ-

DAWNIEJSZE”(1951), „POLSKA ŚREDNIOWIECZNA”

(1961), „HISTORIA CHŁOPÓW POLSKICH”(t.I-II,1965-66).

ROMAN GRODECKI (1889 - 1964) historyk, mediewista. Od 1904 roku pracownik Archi-

wum Akt Dawnych m.Krakowa. W latach 1914-17 w Legionach Pol-

skich; od 1922 prof. historii gospodarczej UJ, od 1928 członek PAU.

W czasie wojny poszukiwany przez gestapo.

Badacz wielkiej własności ziemskiej, stosunków pieniężnych oraz

ustroju społecznego w średniowiecznej Polsce. Gł. prace: „POLITYKA

MENNICZA KSIĄŻĄT POLSKICH W OKRESIE PIASTOWSKIM”

(1921), „POCZĄTKI IMMUNITETU W POLSCE”(1933), „POWSTA

NIE POLSKIEJ ŚWIADOMOŚCI NARODOWEJ”(1935), „DZIEJE

WEWNĘTRZNE POLSKI”(1947).

W 1923 roku dokonał przekładu kroniki Galla Anonima: „ANONIM

TZW. GALL, KRONIKA POLSKA” a także „KSIĘGI HENRYKO-

WSKIEJ”(1939).

ADAM FELIKS PRÓCHNIK (ps.Henryk Swoboda) (1892 - 1942) działacz socjalistyczny,

historyk, nauczyciel, publicysta. Od 1909 członek Związku

Walki Czynnej, od 1911 w PPSD Galicji i Śląska, od 1917

w POW. Działacz ZNP i PPS.

Napisał prace z historii Polski, powszechnej i ruchu robotni-

czego: „DEMOKRACJA KOŚCIUSZKOWSKA”(1920),

„BUNT ŁÓDZKI 1892 roku”(1932), „PIERWSZE PIĘTNA-

STOLECIE POLSKI NIEPODLEGŁEJ. ZARYS DZIEJÓW

POLITYCZNYCH”(1933).

WŁADYSŁAW POBÓG-MALINOWSKI (1899 - 1962) historyk, publicysta. Działacz polity-

czny związany z obozem sanacji.W czasie II wojny

światowej na emigracji. Badacz dziejów najnow-

szych.

Gł. prace: „NARODOWA DEMOKRACJA 1887-

1918. FAKTY I DOKUMENTY”(1933), „AKCJA

BOJOWA POD BEZDANAMI 26 IX 1908 R.”

(1933), „JÓZEF PIŁSUDSKI”(cz.1-2, 1935),

„NAJNOWSZA HISTORIA POLITYCZNA POL-

SKI”(t.I-III, Paryż i Londyn 1953-60; t.IV Indeksy,

Paryż 1962). Tomy II i III obejmujące lata 1918-45

aczkolwiek dyskusyjne pod względem naukowym

i nie pozbawione subiektywnych ocen autora, peł-

niły w czasach PRL-u przez wiele lat funkcję jedy-

nego nieocenzurowanego podręcznika historii (wyd

krajowe, prywatne 1984-86).

DIALEKTYKA JAKO METODA BADAWCZA MATERIALIZMU HISTORYCZNEGO

W dotychczasowym sposobie wyjaśniania dziejów uwzględniano wiele ważnych czynników.

Należało do nich oprócz czasu i przestrzeni także krytyczne wykorzystywanie źródeł historycz-

nych. Jednakże pomimo ciągłego doskonalenia metod poznawania przeszłości, nie potrafiono

w pełni wyjaśnić złożony mechanizm rozwoju dziejów. Umożliwiła to dopiero w XX wieku me-toda dialektyczna.

Dialektyka jako sposób rozumowania polegający na przechodzeniu od danego pojęcia do jego

przeciwieństwa i łączenia ich następnie w wyższą jakość, została sformułowana przez niemiec-

kiego filozofa GEORGA WILHELMA FRIEDRICHA HEGLA (1770 - 1831).

W odniesieniu do badań historycznych dialektyka polega na ujmowaniu wszelkich zdarzeń w ich

wzajemnej łączności, oddziaływaniu, uwarunkowaniu i rozwoju. Każdy bowiem fakt - zgodnie z

metodą dialektyczną - musi być rozpatrywany w konkretnej rzeczywistości historycznej, czyli epoce, która ma na niego określony wpływ. Ponadto należy też brać pod uwagę wszechstronność

związków zachodzących między poszczególnymi faktami i dopiero na tej podstawie ustalać ich

znaczenie dla rozwoju procesu dziejowego.

Dialektyka, choć tkwiąca swymi korzeniami w filozofii idealizmu obiektywnego, została wyko-

rzystana przez klasyków niemieckich: KAROLA MARKSA (1818-1883) i FRYDERYKA ENGELSA (1820-1895) do opracowania teorii i metody naukowego poznawania przyrody

i życia ludzkiego zwanej materializmem dialektycznym.

Rozpatrując dzieje, a więc przeszłość społeczeństwa i jego wytworów sformułowali oni z kolei

teorię materializmu historycznego, ujmującą całokształt rozwoju społecznego jako dialektyczne-

go współoddziaływania człowieka i przyrody w procesie produkcji dóbr materialnych, związa-

nych z rozwojem sił wytwórczych.

Materializm historyczny jako teoria materialistycznego pojmowania dziejów upatruje przyczyny

wszelkich przemian, zarówno w sferze ekonomicznej (baza) jak i ustroju politycznego, ideologii,

postaw, systemów wartości oraz instytucji kulturalnych (nadbudowa). Rozwój, czyli przemiany

historyczne traktowane są jako wynik sprzeczności między siłami wytwórczymi a stosunkami produkcji i wynikłymi stąd konfliktami społecznymi. Z kolei konflikty te decydują o przekształ-

ceniach formacji społeczno-ekonomicznych (ustrojach).

Teorię materializmu dialektycznego i historycznego podjęło i rozwinęło wielu myślicieli, teore-

tyków i działaczy ruchu robotniczego pod koniec XIX i na początku XX wieku: Gieorgij Ple-

chanow (1856-1918), Karl Kautzky (1854-1938), Heinrich Cunow (1862-1936), Antonio Labriola (1843-1904), Antonio Gramsci (1891-1937), Nikołaj Bucharin (1888-1938), Lucien

Goldmann (1913-1993), Gyorgy Lukacs (1885-1971).

Choć początki zainteresowania materializmem dialektycznym i historycznym sięgają w Polsce

początku XX wieku, szersze uznanie i zastosowanie można zaobserwować dopiero w drugiej

połowie tego stulecia. Trzeba też wyraźnie powiedzieć, iż nie od razu założenia teoretyczne

metodologii marksistowskiej w badaniach historycznych przyjmowane były entuzjastycznie.

Wpłynęło na to wiele czynników, przede wszystkim zaś polityczne narzucenie naszemu krajowi

przemian ustrojowych, gospodarczych, społecznych i ideologicznych. Nowe władze wprowadza-

jąc za wszelką cenę ustrój socjalistyczny, dosyć rygorystycznie traktowały polską przeszłość dążąc do zacierania tradycji narodowych. Stan ten dodatkowo pogłębiały: dążność do ateizacji

społeczeństwa, schematyzm, deklaratywność i dogmatyzm. Swoje apogeum osiągnął on w okre-

sie kultu jednostki Józefa Stalina, gdy wszelka nowa myśl naukowa niezgodna z wzorami sowieckimi, napotykała się na posądzenie o rewizjonizm.

Tymczasem koniec lat pięćdziesiątych i początek sześćdziesiątych przyniosły znaczne zwiększe-

nie zainteresowania materializmem jako metodologią badań na całym świecie. W odniesieniu do

materializmu historycznego, dostrzeżono jego niezaprzeczalny walor w naukowym wyjaśnianiu

dziejów społeczeństwa, humanistycznej interpretacji sensu historii oraz wysnuwaniu wniosków

na przyszłość.

GŁÓWNI POLSCY PRZEDSTAWICIELE STOSOWANIA METODOLOGII

DIALEKTYCZNEJ W NAUKACH HISTORYCZNYCH

LUDWIK JOACHIM FRANCISZEK KRZYWICKI (ps. Żywicki) (1859 - 1941)

Socjolog, działacz społeczny, publicysta. jeden z pierwszych popula-

ryzatorów socjalizmu na ziemiach polskich. Blisko związany z ruchem

robotniczym, od I „Proletariatu” do wybuchu pierwszej wojny świato-

wej. Pionier we wprowadzaniu założeń materializmu historycznego do

polskiej myśli socjologicznej i historii. Od 1918 prof. Uniw.Warszaws.

Swoją działalność publicystyczną rozpoczął od krytyki programu war-

szawskich pozytywistów, w zamian zaś zaprezentował nowe założenia

myśli społecznej uprawianej z pozycji materialistycznej.

Cechował go wszechstronna wiedza, szerokie zainteresowania i rozle-

gła erudycja. Wychodząc z założeń materializmu historycznego, rozwi-

nął teorię rozwoju społecznego. Był najwybitniejszym przedstawicie-

lem polskiej nauki społecznej na przełomie XIX i XX wieku.

Gł. dzieła socjologiczne: „LUDY”(1893),„KWESTIA ROLNA”(1903)

„USTROJE SPOŁ-POLIT.W OKRESIE DZIKOŚCI I BARBARZYŃ-

STWA”(1914), „STUDIA SOCJOLOGICZNE”(1923).Prace z elemen-

tami historii: ”WSTĘP DO HISTORII RUCHÓW SPOŁECZNYCH”

(1926), „SPOŁECZEŃSTWO PIERWOTNE, JEGO ROZMIARY

I WZROST”(1937), „PIERWOCINY WIĘZI SPOŁECZNEJ”(1957).

JULIAN BALTAZAR MARCHLEWSKI (ps.Karski, Kujawski) (1866 - 1925) działacz soc-

jalistyczny i komunistyczny, ekonomista, publicysta.

Współzałożyciel II „Proletariatu”(1888), Związku

Robotników Polskich(1889), SDKPiL (1893) - jeden

z jej przywódców i ideologów. Od 1918r.na emigra-

cji. Jeden ze współzałożycieli Międzynarodówki

Komunistycznej (1919).Od maja 1920r. członek

Biura Polit. KC KPR(b). Podczas wojny polsko-

bolsz. w 1920r. przedstawiciel Tymcz. Kom. Re-

wolucyjnej Polski w Białymstoku. Od 1922r. rektor

Komunist. Uniwersytetu Mniejszości Narodów

Zachodnich w Moskwie.

Prekursor w zakresie stosowania metodologii mark-

sistowskiej w badaniu historycznym.

Gł. prace: „FIZJOKRATYZM W DAWNEJ POL-

SCE”(1896), „STOSUNKI SPOŁ-EKONOM. NA

ZIEMIACH POLSKICH ZABORU PRUSKIEGO”

(1903), „POLSKIE PROGRAMY BURŻUAZYJNE

W KWESTII ROLNEJ”(1908).

JULIAN BRUN (ps. Bronowicz) (1886 - 1942) działacz komunistyczny, publicysta krytyk

literacki. Działacz SDKPiL; od 1925r. w KPP (zwolennik tzw.”mniejszości”).

Od 1928r jeden z redaktorów „Nowego Przeglądu”; autor wielu artykułów

teoretycznych. W latach 1936-41 był na emigracji we Francji i Belgii, później

działał jako publicysta w ZSRR.

Pracował nad zarysem historii Polski; opublikował szereg prac na temat rewo-

lucji we Francji.

Czołowa jego praca to krytyka literacka pt.: „STEFANA ŻEROMSKIEGO

TRAGEDIA POMYŁEK”(1926), w której przedstawił marksistowską analizę

twórczości Żeromskiego. Obecnie jego nazwisko nosi jedna z nagród litera-

ckich, przyznawanych za oryginalną i nowatorską twórczość.

STANISŁAW ARNOLD (1895 - 1973) historyk, mediewista, od 1929 prof. Uniw. Warszaw.

W czasie wojny wykładowca tajnego nauczania. W latach 1964-69

przewodniczący Rady Naukowej Instytutu Historii PAN. Inicjator

przebudowy metodologicznej nauk historycznych i propagator ma-

terializmu historycznego w badaniach nad przeszłością. Historyk

problemów gospodarczych wczesnego średniowiecza.

Gł. prace: „WŁADZTWO BISKUPIE NA GRODZIE WOLBOR-

SKIM W XIII WIEKU”(1921), „MOŻNOWŁADZTWO POLSKIE

W XI i XII WIEKU I JEGO PODSTAWY GOSP.-SPOŁECZNE”

(1925), „TERYTORIA PLEMIENNE W USTROJU ADMINISTRA

CYJNYM POLSKI PIASTOWSKIEJ W XII i XIII W.”(1927).

Opracował i wydał „Supliki chłopskie XVIII wieku”(1954).

JERZY TOPOLSKI (1928 - 1998) historyk, metodolog i teoretyk historii. Od 1961r. prof.

UAM w Poznaniu. Badacz dziejów społ -gospodarczych XVI - XVIII

wieku. Publikować rozpoczął pod kier. prof.Rutkowskiego:”ROZWÓJ

LATYFUNDIUM ARCYBISKUPSTWA GNIEŹNIEŃSKIEGO OD

XVI DO XVIII WIEKU”(1955).

Inne prace:”DZIEJE GNIEZNA”(1965), „DZIEJE WIELKOPOLSKI”

(t.I, 1969), „DZIEJE POLSKI” red.naukowy(1975), „DZIEJE POZNA-

NIA” (cz.1-2, 1994-98), „ZARYS DZIEJÓW POLSKI”(1982).

Wybitny metodolog i teoretyk historii, w której marksizm potraktował

jako jedną z teorii naukowych, nie zaś jako zbiór dogmatów. Czołowa

praca: „METODOLOGIA HISTORII”(1968 - trzy wydania; liczne prze-

kłady - ang.,chiński, hiszp.,rumuński, włoski). Pozostałe pozycje z tej

dziedziny: „ŚWIAT BEZ HISTORII”(1972), „ROZUMIENIE HISTO-

RII”(1978), „TEORIA WIEDZY HISTORYCZNEJ”(1983), „HISTO-

RIA I ŻYCIE”(1988), „WOLNOŚĆ I PRZYMUS W TWORZENIU

HISTORII”(1990).

HISTORIOGRAFOWIE POLSCY II POŁOWY XX WIEKU (obecnie już nieżyjący)

WANDA MOSZCZEŃSKA (1896 - 1974) historyk, mediewista, metodolog, historiograf.

Do 1939 roku nauczycielka w warszawskich gimnazjach. W cza-

sie wojny więziona na Pawiaku, Auschwitz i Ravenbruck.

Od 1946r. wykładowca na Uniw. Warsz. (od 1954 prof.).

Jako jedna z pierwszych dążyła do wyodrębnienia historiografii

i uczynienia z niej samodzielnej dyscypliny naukowej.

Gł. prace: „ROLA POLITYCZNA RYCERSTWA WIELKOPOL-

SKIEGO W CZASIE BEZKRÓLEWIA PO LUDWIKU WIELKIM”

(1925), „ARYSTOKRACJA W PAŃSTWIE FRANKÓW ZA DY-

NASTII MEROWINGÓW”(1932), „WSTĘP DO BADAŃ HISTO-

RYCZNYCH”(1960), „METODOLOGII HISTORII ZARYS KRY-

TYCZNY”(1968).

MARIAN HENRYK SEREJSKI (1897 - 1975) historyk historiografii, mediewista. Od 1916r.

czł. POW; w latach 1940-42 więzień Auschwitz. W latach

1946-65 prof. Uniw. Łódzkiego, 1953-67 Instytut Hist. PAN.

Gł. prace: „STUDIA NAD HISTORIOGRAFIĄ POLSKI”

(cz.1, 1953), „JOACHIM LELEWEL. Z DZIEJÓW POSTĘ-

POWEJ MYŚLI HISTORYCZNEJ W POLSCE”(1953),

„KONCEPCJA HISTORII POWSZECHNEJ JOACHIMA

LELEWELA”(1958), „HISTORYCY O HISTORII”(t.I-II,

1963-66), „EUROPA A ROZBIORY POLSKI”(1970),

„NARÓD A PAŃSTWO W POLSKIEJ MYŚLI HISTO-

RYCZNEJ. STUDIUM HISTORYCZNE”(1973).

HENRYK ŁOWMIAŃSKI (1898 - 1984) historyk, mediewista, prof. od 1934r. w Wilnie.

Od 1938 w PAU. Po wojnie na UAM w Poznaniu.

Fundamentalna praca: „POCZĄTKI POLSKI”(t.I-V, 1963-73;

t.VI, 1985).

Wydania pośmiertne: „ZALUDNIENIE PAŃSTWA LITEW-

SKIEGO W WIEKU XVI”(1998), „POLITYKA JAGIELLO-

NÓW”(1999). Zginął tragicznie w wypadku ulicznym.

HENRYK WERESZYCKI (1898 - 1990) historyk XIX wieku, wydawca źródeł. W latach

1916-21 w Legionach Polskich i WP. W czasie II wojny 1939-

1945 w obozie jenieckim Woldenberg. Od 1947 prof. Uniw.

Wrocławskiego. W latach 1951-55 pozbawiony praw wykładania.

Od 1956 na UJ.

Głównie badał stosunki międzynarodowe XIX wieku. Zasadnicze

prace: „HISTORIA POLITYCZNA POLSKI 1864-1918”(1948),

„SOJUSZ TRZECH CESARZY. GENEZA 1866-1872”(1965),

„WALKA O POKÓJ EUROPEJSKI 1872-1878”(1971), „HISTO-

RIA AUSTRII”(1972), „NIEWYGASŁA PRZESZŁOŚĆ. REFLE-

KSJE I POLEMIKI”(1987).

MIECZYSŁAW ŻYWCZYŃSKI (1901 - 1978) historyk, ksiądz, od 1954 prof. Katolickiego

Uniwersytetu Lubelskiego. Badacz historii nowożytnej

i historii kościoła.Gł. prace: „HISTORIA POWSZECHNA

1789-1870”(1964), „WŁOCHY NOWOŻYTNE 1796-1945”

(1971).

KAZIMIERZ MICHAŁOWSKI (1901 - 1981) archeolog, egiptolog, historyk sztuki starożyt.

Twórca polskiej szkoły archeologii śródziemnomorskiej; od

1930 prof. Uniw. Warszawskiego. Kierownik wielu wykopa-

lisk w Egipcie.

Gł. prace: „TELL EDFOU”(t.I-III, 1937-50), „MIRMEKI”

(1958), „FARAS”(t.I-II, 1962-65). Opracował wiele publika-

cji dotyczących sztuki starożytnej i wczesnochrześcijańskiej.

TADEUSZ MANTEUFFELL (właściwie Manteuffel-Szoege) (1902 - 1970) historyk, medie-

wista. W wojnie polsko-bolszew. 1920r. stracił rękę (w obronie

Warszawy). Już w 1938 roku ogłosił wstępne ujęcie wczesnego

średniowiecza; całość - po osłabieniu reżymu stalinowskiego

w 1958 pt.: „ŚREDNIOWIECZE POWSZECHNE DO SCHY-

ŁKU XV WIEKU. PRÓBA SYNTEZY”. Inne dzieło: „HISTO-

RIA POWSZECHNA. ŚREDNIOWIECZE”(12 wydań, ostatnie

1999).

W czasie trwania okupacji niemieckiej organizował tajne nau-

czanie w Warszawie. Od 1943r. prof. tajnego Uniw. Warsz. Po

zakończeniu II wojny światowej organizator Instytutu Historii

PAN - jego dyrektor. W latach 1950-55 prezes Pol. Tow. Hist.

W roku 1958 na VIII Zjeździe Historyków Polskich sprecyzo-

wał ocenę warunków rozwoju nauk historycznych w Polsce.

Wytknął wówczas liczne przeinaczenia interpretacyjne, ograni-

czenia cenzuralne i wręcz fałszerstwa źródłowe. Wywołało to

sprzeciw niektórych uczestników zjazdu i oskarżenie profesora

o „podważanie kierowniczej roli partii”. Wypadki te pogłębiły

jego chorobę serca.

KAROL GÓRSKI (1903 - 1988) historyk, od 1945 prof. UMK w Toruniu, od1951 członek

PAU. Badacz historii Zakonu Krzyżackiego i Pomorza Wschodniego czego

rezultatem były następujące prace: „POMORZE W DOBIE WOJNY TRZY

NASTOLETNIEJ”(1932), „PAŃSTWO KRZYŻACKIE W PRUSACH”

(1946), „DZIEJE MALBORKA”(1960), „ZAKON KRZYŻACKI A PO-

WSTANIE PAŃSTWA PRUSKIEGO”(1971).

Dużą uwagę skupiał na badaniu duchowości i mistyki religijnej w Polsce.

„ZARYS DZIEJÓW KATOLICYZMU POLSKIEGO”(1948 - nie dopusz-

czona przez cenzurę do rozpowszechnienia) oraz „OD RELIGIJNOŚCI DO

MISTYKI. ZARYS DZIEJÓW ŻYCIA WEWNĘTRZNEGO W POLSCE

966 - 1762”(1962). Spotkały go za to szykany na uczelni ze strony przełożo-

nych, ale też zdobył sobie za swą niezależność autorytet i poważanie środo-

wiska akademickiego.

STEFAN KUCZYŃSKI (1904 - 1985) historyk, mediewista, od 1945 pracownik UJ. Od 1946

prof. Uniw. Wrocławskiego, od 1954 Uniw. Łódzkiego, od 1969 Uniw

Śląskiego. Znawca dziejów Księstwa Litewskiego oraz stosunków

polsko-krzyżackich.

Gł. prace: „ZIEMIA CZERNICHOWSKO-SIEWIERSKA POD RZĄ-

DAMI LITWY”(1936), „STUDIA Z DZIEJÓW EUROPY WSCHO-

DNIEJ X-XVII W.”(1965), „WIELKA WOJNA Z ZAKONEM KRZY-

ŻACKIM W LATACH 1409-1411”(1955), „SPÓR O GRUNWALD.

ROZPRAWY POLEMICZNE”(1972), „KRÓL JAGIEŁŁO OK.1351-

1434”(1985).

WŁADYSŁAW CZAPLIŃSKI (1905 - 1981) historyk, od 1946 prof. Uniw. Wrocławskiego.

Badacz dziejów Polski XVI-XVII w., głównie epoki Wazów

a także historii Danii.

Gł. dzieła: „WŁADYSŁAW IV W CZASIE WOJNY TRZY-

DZIESTOLETNIEJ”(1937), „POLSKA A BAŁTYK W LA-

TACH 1632-48”(1952), „HISTORIA DANII”(1965), „DWA

SEJMY W ROKU 1652”(1955), „WŁADYSŁAW IV I JEGO

CZASY”(1972), „ŻYCIE RODZINNE MAGNATERII POL-

SKIEJ W XVII WIEKU”(1985), „ZARYS DZIEJÓW POL-

SKI DO ROKU 1864”(1985).

Edytor źródeł dotyczących dziejów Polski na morzu (1951)

i pamiętników Paska (1952).

STANISŁAW HERBST (1907 - 1973) historyk wojskowości, miast i kultury nowożytnej. Od

1954 prof. Uniw. Warszawskiego; w latach 1956-73 prezes Polskiego

Towarzystwa Historycznego.

Zajmował się historią wojen: „WOJNA MOSKIEWSKA 1507-1508”

(1935), „WOJNA INFLANDZKA 1600-1602”(1938).

Opracował kilka pozycji dotyczących historii wojskowości polskiej:

„HISTORIA WOJSKOWA: TREŚĆ, DZIEJE, METODA I METO-

DOLOGIA”(1961), „WOJSKOWOŚĆ POLSKA I WOJNA W OK-

RESIE 1864”(1965).

Autor licznych rozpraw dotyczących Powstania Kościuszki 1794 r.

a także znawca historii miast, ich architektury, rozwoju przestrzen-

nego i kultury mieszczańskiej: „TORUŃSKIE CECHY RZEMIEŚL-

NICZE”(1933), „TWIERDZA ZAMOŚĆ”(1936), „MIASTA I MIE-

SZCZAŃSTWO RENESANSU POLSKIEGO”(1954), „POLSKA

KULTURA MIESZCZAŃSKA PRZEŁOMU XVI-XVII W.”(1956).

STEFAN KIENIEWICZ (1907 - 1992) historyk, od 1949r. prof. Uniw. Warszawskiego.

Badacz dziejów Polski XIX w. W czasie II wojny świat. współprac.

BIP KG AK. W latach 1953-92 redaktor nacz. „Przeglądu Histo-

rycznego”. W latach 1976-92 kierował Radą Naczelną Polskiego

Słownika Biograficznego.

Autor kilkudziesięciu książek i tyluż tomów wydanych przez siebie

źródeł historycznych. Gł. prace: „SPOŁECZEŃSTWO POLSKIE

W POWSTANIU POZNAŃSKIM”(1935), „KONSPIRACJE GALI-

CYJSKIE 1831-1845”(1950), „RUCH CHŁOPSKI W GALICJI

W 1846 r.”(1951), „POWSTANIE STYCZNIOWE”(1972), „WAR-

SZAWA W LATACH 1795-1914”(1976).

Autor licznych podręczników szkolnych i akademickich (m.in.”HIS-

TORIA POLSKI 1795-1918”(1968).

JANUSZ PAJEWSKI (1907 - 2003) historyk, w latach 1933-39 wykładowca Uniw. Warszaw.

Podczas wojny współpracownik Delegatury Rządu na Kraj. Od 1946 w

UAM w Poznaniu (1951 prof.); od 1990 w PAU. Badacz niemieckiego

militaryzmu a także genezy i dziejów I wojny światowej.

Gł. prace: „WĘGIERSKA POLITYKA POLSKI W POŁOWIE XVI

WIEKU”(1932), „NIEMCY W CZASACH NOWOŻYTNYCH 1517-

1939”(1947), „MITTELEUROPA. STUDIA Z DZIEJÓW IMPERIA-

LIZMU NIEMIECKIEGO W DOBIE I WOJNY ŚWIATOWEJ”(1959),

„BUŃCZUK I KONCERZ. Z DZIEJÓW WOJEN POLSKO-TUREC-

KICH”(1960), „HISTORIA POWSZECHNA 1871-1918”(1978),

„PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA 1914-1918”(1991), „BUDOWA

POLSKIEJ RZECZYPOSPOLITEJ 1918-1926”(1995).

LUDWIK BAZYLOW (1915 - 1985) historyk, badacz dziejów Rosji XVIII-XIX w.,Słowiań-

szczyzny i nowożytnej Europy. Od 1961 prof. Uniw. Warszaw. Autor

opracowań syntetycznych: „HISTORIA ROSJI”(1969), „DZIEJE RO-

SJI 1801-1917”(1971), „SYBERIA”(1975) a także monograficznych,

w których przedstawił dzieje społeczeństwa. Cechą charakterystyczną

prac BAZYLOWA było krytyczne podejście do źródeł i historiografii

rosyjskiej oraz bardzo staranna dokumentacja faktów.

Inne prace: „HISTORIA POWSZECHNA 1789-1918”(1981) oraz

„HISTORIA POWSZECHNA 1492-1648”(1991).

ALEKSANDER GIEYSZTOR (1916 - 1999) historyk średniowiecza, od 1949 prof. U.W.

Historyk o wszechstronnych zainteresowaniach. Miał swój

udział w odbudowie Zamku Królewskiego w Warszawie.

W 1989 roku współprzewodniczący porozumień tzw. „okrą-

głego stołu”.

Gł. prace: „ZARYS NAUK POMOCNICZYCH HISTORII”,

przy współudziale prof. St. Herbsta (t.I-II, 1948), „ZARYS

DZIEJÓW PISMA ŁACIŃSKIEGO”(1973), „MITOLOGIA

SŁOWIAN”(1982).

HENRYK ZIELIŃSKI (1920 - 1981) historyk dziejów najnowszych, od 1962 prof. Uniw.

Wrocławskiego i Uniw. Śląskiego. Badacz dziejów Śląska i stos.

polsko-niemieckich, wydawca źródeł.

Gł. prace: „POŁOŻENIE I WALKA GÓRNOŚLĄSKIEGO PRO-

LETARIATU W LATACH 1918-1922”(1957), „HISTORIA POLSKI

1864-1939”(1968), „HISTORIA POLSKI 1914-1939”(1983). Zmarł

w niewiadomych okolicznościach.

EMANUEL ROSTWOROWSKI (1923 - 1989) historyk, od 1955r. w Instytucie hist. PAN.

Od 1961 prof.; od 1964 red. nacz. Polskiego Słownika Bio-

graficznego (znacznie podniósł jego poziom przez co PSB

stał się jednym z najlepszych tego typu kompendiów w ska-

li światowej).

Badacz dziejów Polski i dziejów powszechnych XVIII w.

Gł. prace: „O POLSKĄ KORONĘ. POLITYKA FRANCJI

W LATACH 1725-1733”(1958), „LEGENDY I FAKTY

XVIII W.”(1963), „OSTATNI KRÓL RZECZYPOSPOLI-

TEJ GENEZA I UPADEK KONSTYTUCJI 3 MAJA”(1966

„HISTORIA POWSZECHNA.WIEK XVIII”(1968).

Autor syntezy dziejów Polski w XVIII w.(kilka wersji 1968-

1979).

ANDRZEJ ZAHORSKI (1923 - 1992) historyk, od 1966 prof. Uniw. Warsz., od 1975 red.

nacz. „Kroniki Warszawy”. W latach 1982-88 prezes PTH, od 1990

komendant Wojsk. Instytutu Historycznego.

Znawca problematyki stanisławowskiej, gł. powstania kościuszko-

wskiego, epoki napoleońskiej i historii Warszawy.

Gł. prace: „WARSZAWA W POWSTANIU KOSCIUSZKO-

WSKIM”(1967), „SPÓR O NAPOLEONA WE FRANCJI I POL-

SCE”(1974), „HISTORIA WARSZAWY”(wspólnie z prof. Drozdo-

wskim - 1972), „NAPOLEON”(1982), „SPÓR O STANISŁAWA

AUGUSTA”(1988).

FRANCISZEK RYSZKA (1924 - 1988) prawnik, historyk, politolog. Od 1963 prof. Instytu-

tu Historii PAN i Uniw. Warsz.; w latach 1991-98 sędzia Try-

bunału Stanu RP.

Zajmował się głównie historią gospodarczą, prawa, idei i myśli po-

litycznej. Znawca problematyki niemieckiej, nazizmu i totalitary-

zmu. Gł. prace: „NOC I MGŁA. NIEMCY W OKRESIE HITLE-

ROWSKIM”(1962), „NORYMBERGA. PREHISTORIA I CIĄG

DALSZY”(1982), „PAŃSTWO STANU WYJĄTKOWEGO.

RZECZ O SYSTEMIE PAŃSTWA I PRAWA TRZECIEJ RZE-

SZY”(1985), „HISTORIA DOKTRYN POLITYCZNYCH I PRA-

WNYCH”(współautor - 1969).

TADEUSZ JĘDRUSZCZAK (1924 - 1993) historyk, edytor źródeł, w latach 1944-73 w WP.

Pułkownik, w latach 1968-1973 komendant Wojskowego Insty-

tutu Historycznego. Od 1968 prof. w Instytucie Historii PAN.

Badacz dziejów okresu międzywojennego i II wojny świato-

wej. Gł. prace: „POLITYKA POLSKA W SPRAWIE GÓRNE-

GO ŚLĄSKA 1918-1922”(1958), „PIŁSUDCZYCY BEZ PIŁ-

SUDSKIEGO. POWSTANIE OBOZU ZJEDNOCZENIA NA-

RODOWEGO W 1937 ROKU”(1963).

Współredaktor „HISTORII POLSKI”(t.IV,cz.1, 1978-84). Wy-

dawca zbioru dokumentów z okresu powstawania II Rzplitej.

BENEDYKT ZIENTARA (1928 - 1983) historyk, od 1971 prof. Uniw. Warsz.. Badacz dzie-

jów gospodarczych i społecznych Polski średniowiecznej, głównie

Pomorza i Śląska.

Gł. dzieła: „DZIEJE MAŁOPOLSKIEGO HUTNICTWA ŻELA-

ZA XIV-XVI W.”(1954), „HENRYK BRODATY I JEGO CZASY

(1975), „POWSTANIE ŚWIADOMOŚCI NARODOWEJ NA OB-

SZARZE EUROPY POKAROLIŃSKIEJ”(1985).

ADAM KERSTEN (1930 - 1983) historyk, od 1967 prof. UMCS w Lublinie. Badacz dziejów

nowożytnych, zwłaszcza historii Polski XVII wieku.

Gł. dzieła: „CHŁOPI POLSCY W WALCE Z NAJAZDEM SZWEDZ-

KIM 1655-1656”(1958), „PIERWSZY OPIS OBRONY JASNEJ GÓRY

W 1655 ROKU”(1959), „STEFAN CZARNIECKI 1599-1665”(1963),

„NA TROPACH NAPIERSKIEGO. W KRĘGU MITÓW I FAKTÓW”

(1970), „WARSZAWA KAZIMIERZOWSKA 1648-1668. MIASTO,

LUDZIE, POLITYKA”(1971), „HISTORIA SZWECJI”(1973).

ANDRZEJ FELIKS GRABSKI (1934 - 2000) historyk, od 1976 prof. Uniw. Łódzkiego.

Początkowo badacz średniowiecza: „BOLESŁAW CHRO-

BRY. ZARYS DZIEJÓW POLITYCZNYCH I WOJSKO-

WYCH’(1964), „POLSKA W OPINIACH OBCYCH X-XIII

W.”(1964). Później jego zainteresowania skoncentrowały się

na wiekach XVIII-XIX. Głównie na dziejach historiograficz-

nych oraz polskiej myśli politycznej i społecznej: „ORIEN-

TACJE POLSKIEJ MYŚLI HISTORYCZNEJ”(1972),

„MYŚL HISTORYCZNA POLSKIEGO OŚWIECENIA”

(1976), „HISTORIOGRAFIA I POLITYKA”(1979),

„JOACHIM LELEWEL I DEMOKRACJA NIEMIECKA”

(1987).

JERZY SKOWRONEK (1937 - 1996) historyk, prof. Uniw. Warsz., od 1993 naczelny dyr.

Archiwów Państwowych. Badacz dziejów Polski i pol.-wschodniej

Europy końca XVIII-XIX wieku.

Gł. prace: „ANTYNAPOLEOŃSKIE KONCEPCJE CZARTORYS-

KIEGO”(1969), „POLITYKA BAŁKAŃSKA HOTELU LAM-

BERT 1833-1856”(1970), „ADAM JERZY CZARTORYSKI 1770-

1861”(1971), „HISTORIA SŁOWIAN POŁUDNIOWYCH I ZA-

CHODNICH”(1977), „SPRZYMIERZEŃCY NARODÓW BAŁ-

KAŃSKICH”(1983), „KSIĄŻĘ JÓZEF PONIATOWSKI”(1987),

„ALEKSANDER SAPIEHA. Z MAGNACKIEGO GNIAZDA DO

NAPOLEOŃSKIEGO WYWIADU”(1992).

Wnioski: Wiek XX przyniósł na polu badań historycznych dalszy postęp metodologiczny

w postaci dwóch koncepcji odtwarzania dziejów: teorii strukturalnej i dialektycznej.

Pierwsza z nich zakładała - obok dotychczasowego gromadzenia faktów i krytyki źródeł -

ujmowanie rzeczywistości w określonych strukturach, które jednakże pojmowano statycznie. Rozszerzyła ona, co prawda, wyjaśnianie przeszłości poprzez wskazywanie na

oddziaływanie czynników biologicznych i geograficznych, ale postulowane rozpatrywanie

strukturalne traktowała niezmiennie.

Równolegle z refleksją strukturalną zaczęła sobie w coraz szerszym zakresie torować drogę

koncepcja dialektyczna. Największą jej zasługą stało się zupełnie nowe pojmowanie historii

jako procesu rozwoju rzeczywistości. Problematykę dziejów rozpoczęto rozpatrywać przez

pryzmat materializmu.

Strukturalizm gubił w historii rzecz najważniejszą: źródło ruchu i rozwoju, czyli walkę

przeciwieństw - motor dziejów i ich podstawową treść. W strukturaliźmie istnieją co prawda sprzeczności, lecz nie stanowią one wewnętrznego źródła ruchu, jak w dialektyce.

Postęp dziejowy według strukturalistów jest traktowany statycznie, tzn. ”są epoki, w któ-

rych postęp jest; istnieją też takie, w których postępu nie ma”. Jest to koncepcja nie do przyjęcia zważywszy, że nawet w średniowieczu - pomimo regresu intelektualnego - stosun-

ki feudalne są przecież postępem do okresu niewolniczego.

Dialektyka z kolei jako metoda wyjaśniania dziejów poprzez jego ciągły rozwój i zmienność

pomogła zrozumieć istotę historii, a więc to co określało motywy działalności ludzi, co wy-

woływało sprzeczności idei i dążeń, jakie były obiektywne warunki wytwarzania dóbr ma-

terialnych i wreszcie jakie jest prawo rozwoju tych warunków.

Materializm historyczny będący teorią naukowego badania przeszłości ujmuje proces dziejowy jako integralną całość różnych sfer życia społecznego z perspektywy minionego

czasu. Wyjaśnia też mechanizmy przemian społeczeństw na określonym stopniu ich rozwo

ju. W sposób naukowy uzasadnia osiągnięcia ludzkości zwane ogólnie postępem. Można

więc powiedzieć, iż objaśnia w jaki sposób społeczeństwo rozwijało się od początku istnie-

nia istot rozumnych na ziemi, po obecne dokonania cywilizacyjne na świecie.

LITERATURA :Topolski J.,”Metodologia historii”, s.107-142 i 162-181.

Miśkiewicz B.,”Wprowadzenie do badań historycznych”,s.194-201.

Maternicki J., „Historiografia polska XX wieku”, Warszawa 1985.

Wielka encyklopedia powszechna PWN.

LITERATURA PRZEDMIOTU

Adamus J., „O kierunkach polskiej myśli historycznej”, Łódź 1964.
„Dykcjonarz biograficzno-historyczny”, Warszawa 1844 (przedruk Warszawa 1988.
Grabski A.F., „Historiografia i polityka”, Warszawa 1979.
Grabski A.F., „Myśl historyczna polskiego Oświecenia”, Warszawa 1976.
Górski J., „Rozmowy o historii”, Kraków 1967.
Hammond N.G.L., „Dzieje Grecji”, Warszawa 1973.
„Historia nauki polskiej”, red. B.Suchodolski, t.I-III, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970.
„Mały słownik pisarzy polskich”, Warszawa 1966.
Maternicki J., „Historiografia polska XX wieku”, Warszawa 1985.
Maszkin N.A., „Historia starożytnego Rzymu”, Warszawa 1951.
Miśkiewicz B., „Wprowadzenie do badań historycznych”, Ławica-Poznań 1993.
Serejski M., „Historycy o historii”, Warszawa 1963.
Serejski M., „Naród a państwo w polskiej myśli historycznej”, Warszawa 1977.
Serejski M. „Zarys historiografii polskiej”, cz.1, Łódź 1954; cz.2,1956; cz.3 (p. red.

Dutkiewicz i Śreniowskiej) 1959.

Serczyk J., „Nowożytna historiografia europejska”, Toruń 1970.
Szymański J., „Nauki pomocnicze historii”, Warszawa 1972.
Topolski J., „Metodologia historii”, Warszawa 1984.
Tymieniecki K., „Zarys dziejów historiografii polskiej”, Kraków 1948.
Wolski J., „Historia powszechna. Starożytność”, Warszawa 1971.

SPIS TREŚCI

Historiografia antyczna i jej pragmatyzm ---------------------------------------s. 1.

Piśmiennictwo w starożytności--------------------------------------------------------s. 1.

Pierwsze biblioteki---------------------------------------------------------------------- s. 2.

Najstarsza literatura historyczna-------------------------------------------------------s. 2.

Działalność i zasługi pierwszych historiografów greckich-------------------------s. 3.

Historiografowie rzymscy---------------------------------------------------------------s.5.

Uniwersalna historiografia średniowiecza. Kontynuacja nurtu opisowo-

pragmatycznego-------------------------------------------------------------------------s.8.

Hagiografia czyli piśmiennictwo poświęcone kościołowi--------------------------s.9.

Najbardziej reprezentatywna grupa piśmiennictwa średniowiecznego-----------s.10.

Historiografowie średniowieczni------------------------------------------------------s.10.

Kronikarze w Polsce--------------------------------------------------------------------s.12.

Refleksja krytyczna historiografii odrodzenia-----------------------------------s.16.

Historiografowie polscy epoki odrodzenia------------------------------------------s.18.

Historiografia polskiego baroku. Okres przejściowy---------------------------s.21

5. Historiografia oświecenia. Dalszy rozwój krytycznego modelu badań

historycznych--------------------------------------------------------------------------- s.27.

Historiografowie zachodniej Europy XVIII wieku---------------------------------s.28.

Historiografowie polskiego oświecenia----------------------------------------------s.30.

Historiografia genetyczna XIX wieku---------------------------------------------s.36.

Historiografowie europejscy XIX wieku--------------------------------------------s.37.

Dziewiętnastoletnia historiografia polska-------------------------------------------s.41.

7. Historiografia XX wieku. Refleksja strukturalna i dialektyczna------------s.54.

Główni przedstawiciele historiografii strukturalnej w Europie------------------s.54.

Czołowi polscy metodolodzy historiografii strukturalnej------------------------ s.55.

Historiografowie polscy pierwszej połowy XX wieku----------------------------s.56.

Dialektyka jako metoda badawcza materializmu historycznego-----------------s.61.

Główni polscy przedstawiciele stosowania metodologii dialektycznej

w naukach historycznych--------------------------------------------------------------s.63.

Historiografowie polscy II połowy XX wieku--------------------------------------s.64.

8. Literatura przedmiotu----------------------------------------------------------------s.71.

To jest stopka

HISTORIOGRAFIA ANTYCZNA I JEJ PRAGMATYZM

PIŚMIENNICTWO W STAROŻYTNOŚCI

NAJSTARSZA LITERATURA HISTORYCZNA

HEKATAJOS z Miletu - opisy religijne, genealogia bogów, próba krytyki najbardziej nie-

HELLANIKOS z wyspy Lesbos - studiował mitologię, chronologię i historię lokalną.

Do podstawowych zasług HERODOTA należy bez wątpienia pragmatyzm tj. oparcie się

HISTORIOGRAFOWIE RZYMSCY

WNIOSKI: Historiografię antyczną pominąwszy okres logografii cechuje pragmatyzm,

DZIEŁA HISTORYCZNE ( czyli prace ukazujące historię poszczególnych

D) KATALOGI ZWANE TEŻ GENEALOGIAMI (Dzieła, które dążą do

HISTORIOGRAFOWIE ŚREDNIOWIECZNI