| Strona główna | Mapa serwisu | English version |
 |
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
SKRYPT 2 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Pojęcie metodologii: METOLOGIA – JEST TO HISTORYCZNE, ANALITYCZNE, KRYTYCZNE I NORMATYWNE ZNAWSTWO METOD BADAŃ, BUDOWY SYSTEMÓW ORAZ WYRAŻANIA I UTRWALANIA OSIĄGNIĘĆ NAUKOWYCH. LITERATURA:
PODSTAWOWE POJĘCIA HISTORIIHISTORIAA) Minione dzieje, przeszłość, proces rozwoju społeczeństwa lub przyrody (res gestae) B) Nauka o przeszłości, która bada przejawy działalności człowieka. Nauka o procesie dziejowym i jego prawidłowościach rozumiana:
C) Interpretacja (podać przykład prof. Mariana Biskupa z Torunia) HISTORIA-(gr)– badanie, informacja, opowiadanie. Wywodzi się od wyrazu histor -wiedzący, erudyta, sędzia (polihistor lub polimat - uczony posiadający wszechstronne wiadomości; encyklopedyczną wiedzę) Symbolem historii jest postać muzy Klio z papirusem w ręku (gr.) kleio – gloryfikować, czcić, sławić.(„historia magistra vitae” - historia mistrzynią życia”). HISTORIA JAKO NAUKA O DZIEJACH – pierwotnie traktowana była jako wiedza i opowiadanie o poznanych faktach (w starożytności odnosiła się do faktów współczesnych, natomiast dziejami przeszłymi zajmowały się roczniki czyli annały tj. chronologicznie sporządzone zapisy wydarzeń – najczęściej w formie krótkiej notatki. Interesowały wąski krąg odbiorców). Rozpowszechnione w średniowieczu. W średniowieczu historia oznaczała często biografię (władców, biskupów) bądź dziejopisarstwo (kroniki). Ich celem było dostarczanie przykładów postępowania, dociekania początków narodu i człowieka na podstawie rachuby czasu i tradycji (Gall Anonim, Wincenty Kadłubek, Janko z Czarnkowa, Jan Długosz). Jako nauka historia usamodzielniła się ostatecznie w czasach Oświecenia (chociaż początki tego zjawiska obserwujemy już w XVI i XVII wieku). W wieku XIX pojawiła się koncepcja historii jako nauki idiograficznej (opisowej), której głównym zadaniem miało być ustalenie, opis i wyjaśnienie konkretnych zdarzeń, integralne ujmowanie procesu dziejowego i wykrywanie jego prawidłowości (np. poznanie praw rozwoju społecznego). W tym samym okresie historia jawi się jako nauka społeczna spełniająca wielostronne funkcje: poznawcze, wychowawcze. Edukacja historyczna staje się podstawą świadomości społecznej i politycznej np. rozwijanie patriotyzmu, nacjonalizmu, integracji proletariatu itp. HISTORIA POD WZGLĘDEM CHRONOLOGICZNYM DZIELI SIĘ NA:
koniec XV w.).
POD WZGLĘDEM MERYTORYCZNYM (geograficznym) HISTORIA DZIELI SIĘ NA:
ralne wszystkich kontynentów w ujęciu syntetycznym).
stanowi część składową historii narodowej).
POD WZGLĘDEM SPECJALISTYCZNYM (rzeczowym) HISTORIĘ DZIELIMY NA:
PREHISTORIA I ARCHEOLOGIADawniej nazywana prahistorią. Są to dzieje ludzkości od momentu pojawienia się istot rozumnych na ziemi do czasu ukazania się pisma i powstania źródeł pisanych. Nauka o tych pradziejach to archeologia ( gr. archaiologia - opowiadanie o starożytności ). Nauka historyczna badająca najdawniejsze dzieje ludzkości na podstawie zachowanych mate- rialnych śladów działalności ludzkiej. Obejmuje wykopaliska oraz studia nad przetrwałymi elementami krajobrazu historycznego tj .grodzisk, ruin, kurhanów. Posługuje się metodami nauk humanistycznych, przyrodniczych a także korzysta z osiągnięć fizyki jądrowej ( metoda zegara izotopowego, zwana też metodą „węgla C – 14 „ polegającą na określeniu wieku w przedziale od 1000 do 30 000 lat ) zabytków będących wytworem pochodzenia organicznego. Chodzi o rozpad radioaktywny zawartości tego węgla w badanym właśnie przedmiocie.. Z UWAGI POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE WYRÓŻNIAMY ARCHEOLOGIĘ : A) SRÓDZIEMNOMORSKĄ C) KRAJÓW AFRYKI I AZJI B) SŁOWIAŃSKĄ D) AMERYKI POŁUDNIOWEJ W ZALEŻNOŚCI OD OKRESÓW WYRÓŻNIAMY ARCHEOLOGIĘ : PALEOLITU - ( STARSZEGO - 230 000 - 105 000 p.n.e.) ( ŚRODKOWEGO - 105 000 - 39 000 p.n.e.) ( MŁODSZEGO - 39 000 - 8 000 p.n.e.) Pojawienie się „homo sapiens”. MEZOLITU - ( 8 000 - 4 400 p.n.e.) NEOLITU - ( WCZESNEGO - 4 400 - 3 500 p.n.e.) ( ŚRODKOWEGO - 3 500 - 2 500 p.n.e.) ( PÓŹNEGO - 2 500 - 1 800 p.n.e.) EPOKI BRĄZU ( 1 800/1 700 - 650 p.n.e.) EPOKI ŻELAZA ( 650 - 500 p.n.e.)okres halsztacki: ( 650 - 400/350 p.n.e.) okres lateński (przedrzymski):( 350 p.n.e - 25 r n.e.) okres wpływów rzymskich: ( 25 r. n.e. - 500 r. n.e.) ARCHEOLOGIĘ WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA : VI - VIII wiek n.e. HISTORIOGRAFIAOznacza całokształt literatury historycznej: piśmiennictwo historyczne albo po prostu dziejopisartwo. Pochodzi od gr. historia - badanie + grapho - piszę . HISTORIOGRAFIĘ DZIELIMY NA:
HISTORIOZOFIA ( od gr. historia - badanie + sophia - mądrość ) FILOZOFIA HISTORII CZYLI DZIEDZINA OGÓLNYCH ROZWAŻAŃ NAD PRZEBIEGIEM PROCESU DZIEJOWEGO. Zajmuje się wyszukiwaniem praw rządzących procesem dziejowym. FILOZOFIA - Nauka ,której przedmiotem badań są najogólniejsze prawa ruchu i rozwoju rzeczywistości. Jest ona uogólnieniem nauk szczegółowych.
I DZIAŁ FILOZOFII II DZIAŁ FILOZOFII I DZIAŁ FILOZOFII A) ONTOLOGIA - NAUKA O BYCIE,STOSUNEK DO NIEGO; BYT ,MATERIA, CZAS, PRZESTRZEŃ
NIA.ŻRÓDŁA WIEDZY.KRYTERIA PRAWDY II DZIAŁ FILOZOFII A) ANTROPOLOGIA FILOZOFICZNA.MIEJSCE CZŁOWIEKA W PRZYRODZIE
W UJĘCIU HISTORYCZNYM. HISTORIOZOFIA od czasów starożytnych występowała w ścisłym związku z szeroko rozumianą filozofią. Jako samodzielna nauka nabrała znaczenia od czasów niem. filozofa Georga Hegla .Jej podstawowy aksjomat (twierdzenie przyjęte bez dowodu) dotyczył wyszukiwania praw rządzących procesem dziejowym w oderwaniu od rozwoju sił wy- twórczych (siły roboczej + środków produkcji (przedmiotów i środków pracy). Przełom nastąpił po odrzuceniu tradycyjnej historiozofii, zaś problematykę procesu dzie- jowego rozpoczęto rozpatrywać przez pryzmat materializmu historycznego. Największą zasługą tego filozofa było wprowadzenie racjonalizmu i dialektyki w pojmowaniu historii (rzeczywistość jest procesem rozwoju). HISTORYZMStanowisko filozoficzne i metodologiczne postulujące rozpatrywanie wszelkich zjawisk społecznych i kulturowych w procesie ich powstawania i rozwoju. Prof.Władysław Kopaliński zawęża to pojęcie do ujmowania zjawisk literackich w procesie historycznym z uwzględnieniem pojęć i podstaw minionych okresów (przytacza też jego odwrotność w ujęciu plastycznym czyli eklektyzm, tj.tendencję łączenia różnych elementów formy i treści różnych epok i kierunków artystycznych nie prowadzących do nowych syn- tez (twórczość kompilacyjna, nieorginalna). OGÓLNE WIADOMOŚCI O HISTORII. JEJ MIEJSCE W NAUCE I KULTURZE KULTURA - ( łac. uprawiać ). Jest to suma wszystkich ludzkich osiągnięć na przestrzenidziejów (gospodarczych, społecznych i duchowych ). Jest to innymi słowy całokształt dorobku społeczeństwa a więc dóbr lub wartości materialnych i duchowych, które ludzkość stworzyła w okresie całej praktyki społeczno-historycznej i które wyrażają stopień opanowania przez nią żywiołowych sił przyrody. KULTURA jest to wszystko to co stworzyła ludzkość .Zarówno więc dobra pochodzące z eksploatacji i przystosowania środowiska geograficzno-przyrodniczego do potrzeb człowieka, jak też wszelkie osiągnięcia związane z działalnością organizacyjną oraz intelektualną. Powstaje pytanie czy siła kulturotwórcza bardziej dotyczy i odzwierciedla udział zbiorowości czy też aktywności jednostki (np. wielkich uczonych ,wynalazców, odkrywców, artystów itp). Jak się wydaje zarówno zbiorowość jak też geniusz jednostki wzbogacają kulturę. Poza tym nie należy zapominać o tym, iż jednostka jest integralną częścią zbiorowości i jej działalność opiera się na dotychczasowym dorobku społeczeństwa ( Szopen bez nut i fortepianu nie stworzyłby tak pięknych dzieł muzycznych, Einstein musiał dogłębnie znać prawa fizyki, itd.). UOGÓLNIAJĄC : KULTURA jest utożsamiana z całym społeczeństwem, gdyż jest rezultatem zamysłów i wytworów w sensie ogólnoludzkim. Często kulturę kojarzy się z regionalizmem a więc zarówno z regionem geograficznym jak też określoną grupa etniczną (np. kultura celtycka, romańska, słowiańska, germańska). W Polsce w zależności od regionów rozróżniamy śląską, kaszubską, kurpiowską, podhalańską, itd. Wynika to z jej zróżnicowania oraz pewnej odmienności rozwoju poszczególnych grup społecznych. Każda z nich występując w innym środowisku ma określone swoiste cechy. Ale też nie zapominajmy, iż konkretne zbiorowiska kształtując swoją kulturę nie działały w całkowitym odosobnieniu, ale w większym lub mniejszym stopniu opierały się na do- robku wielu pokoleń całej ludzkości .Rozwijały jedynie i wzbogacały kulturę o nowe war- tości. Zderzenia kultur starożytnych i ich wymiana prowadziły do powstawania dalszych wartości kulturowych. WNIOSKI : A) Kultura jest rezultatem działalności ogólnoludzkiej i stanowi wspólne cywilizacyjnedzieło zbiorowości. B) Jest skutkiem długiego procesu historycznego C) Przenika różne dziedziny życia. WIEDZA I NAUKAWiedza – to wszystkie wiadomości utrwalone w umyśle człowieka zdobyte w drodze uczenia się i nabywania doświadczeń.
Nauka – rozpatrywana jest w sensie socjologicznym, funkcjonalnym i przedmiotowym. A) W sensie socjologicznym – Określona, specyficzna dziedzina wiedzy mieszcząca się w ramach ogólnoludzkiej kultury ( jest to pojęcie węższe niż wiedza ). B) W sensie funkcjonalnym – Jest to wszelkie świadome postępowanie za pomocą którego osiągamy określone efekty poznawcze. Obejmuje wszelkie niezbędne środki do wykonywania pracy naukowo badawczej, a więc samych badaczy i ich warsztaty pracy, czyli laboratoria, biblioteki, pracownie naukowe itp. Popularnie słowo nauka kojarzy się nam z określoną dyscypliną wiedzy, konkretnym przedmiotem oraz metodą badawczą przystosowaną do odtwarzania procesów i faktów wchodzących w zakres tego przedmiotu. Rozróżniamy nauki ścisłe, humanistyczne, prawne, geograficzne, medyczne, techniczne, przyrodnicze. Są oczywiście też i dyscypliny szczegółowe, np. w ramach nauk humanistycznych możemy wymienić : historię literatury, historię medycyny, historię prawa itd. WNIOSEK : NAUKA TO ZBIÓR NAJMOCNIEJ UZASADNIONYCH SĄDÓWZASPOKAJAJĄCYCH OGÓLNOLUDZKIE ZAINTERESOWANIA INTELEKTUALNE I PRAKTYCZNE POTRZEBY ŻYCIOWE, WYRAŻONY W JEDNAKOWO ROZUMIANYM JĘZYKU DANEJ DZIEDZINY. prof. Rutkowski NAUKA ORAZ JEJ CELE I ZADANIA- Jak już zostało zaznaczone nauka należy do podstawowych składników kultury społeczeństwa. Dzieje nauki jednak wskazują, że pojawiła się ona stosunkowo późno. - Obserwacja najdawniejszych społeczeństw wskazuje, iż mimo że posiadały one pewne umiejętności w zakresie dalszej walki o przeżycie; dysponowały też prostymi systemami wartościowania, operowały magią i wierzeniami a także kierowały się pewnymi normami postępowania, nie były jednak zdolne do uprawiania nauki. Dojrzałość ta wykształciła się w miarę podnoszenia ogólnoludzkiej kultury. Do niedawna przyjmowało się, że początki nauki pojawiły się wraz z cywilizacją starożytnego Egiptu tj. około 2600 lat p.n.e. ( na co wskazują gigantyczne bryły piramid, które bez znajomości pewnych elementów fizyki, matematyki, geometrii, miernictwa itp. w ogóle by nie powstały – piramida Cheopsa, wys. 146 metrów, długość boku podstawy 230 metrów ) obecnie uczeni twierdzą, że sięga ona 8000 lat p.n.e. tj. czasu Protosumerów ( państwa usytuowanego między Eufratem a Tygrysem ) jest to najstarsza wykształcona cywilizacja Mezopotamii (późniejszej Babilonii) i w ogóle świata. Inni zwolennicy uważają, że dojrzała nauka pojawiła się dopiero w XVII w., a wszystko co było przedtem to co prawda wiedza ale uwikłana w różne przesądy, które nie można uznać za naukę. Poza tym różniła się od współczesnej nauki sposobem poznania. Pogląd ten jednak nie wytrzymuje krytyki, ponieważ nauka w starożytności siłą rzeczy musiała różnić od współczesnej. Była taką, na jakim szczeblu rozwoju znajdowało się społeczeństwo. Doskonaliła swe poznanie i metody w miarę upływu czasu. Wykorzystywała też dorobek epok minionych. Odniesienie współczesnego pojmowania nauki do zamierzchłej przeszłości w sensie mechanicznego wprowadzania systemu wartościowania nauki dawnych epok kategoriami współczesnymi po prostu nie ma sensu. Nikt nie zaprzeczy, że starożytni Egipcjanie (szczególnie zaś Grecy i Rzymianie) reprezentowali już bardzo wysublimowaną wiedzę naukową. WNIOSEK: NAUKA JAKO OKREŚLONE DZIAŁANIE CZŁOWIEKA SIĘGASTAROŻYTNOŚCI, ZAŚ DOROBEK OD NAJDAWNIEJSZYCH CZASÓW BYŁ CZYNNIKIEM DYNAMIZUJĄCYM JEJ DALSZY ROZWÓJ I SKŁADA SIĘ NA OBECNE OSIĄGNIĘCIA. ZDOBYWANIE DALSZYCH OSIĄGNIĘĆ JEST WIĘC NADRZĘDNYM CELEM NAUKI. ZADANIA NAUKI
(siła robocza + środki produkcji) - osiągnięcie wyższego poziomu rozwoju ustrojowo-politycznego - kształtowanie wyższej świadomości społecznej PODZIAŁ NAUKI Do dziś trwają dyskusje nad ostatecznym podziałem nauki. Dziewiętnastowieczny podział nauki na przyrodnicze, ścisłe i humanistyczne jest już nieaktualne (z uwagi na występowanie przyrody ożywionej i nieożywionej) Z punktu widzenia sposobu wnioskowania naukę dzielimy na dyscypliny formalne (dedukcyjne) i empiryczne (indukcyjne). Pierwsze by udowodnić swoje tezy nie muszą odwoływać się do doświadczenia (matematyka). Nauki empiryczne swój materiał poznawczy opierają na doświadczeniu. Z kolei nauki empiryczne zostały podzielone na przyrodnicze i humanistyczne (społeczne). Celem pierwszych jest poznanie środowiska i praw rządzących przyrodą (martwą : geologia, geografia, geodezja, klimatologia i żywą : botanika, zoologia, antropologia, medycyna). Celem nauk humanistycznych jest poznanie struktury i funkcji społeczeństwa. Jego dziejów, kultury, praw i prawidłowości rozwoju : filozofia, historia, archeologia, etnografia, ekonomia, pedagogika, psychologia, prawo, socjologia, nauka o językach, literatura). Istnieje jeszcze podział uwypuklający czynnik sprawczy : nauki teoretyczne (czyste) nauki praktyczne (stosowane)
PRZEDMIOT NAUKI HISTORYCZNEJ ORAZ JEJ CELE I ZADANIA Przedmiotem nauki historycznej jest przeszłość związana z działalnością człowieka. Choć minęła ona bezpowrotnie to jednak zachowały się pewne pozostałości : przedmioty, architektura, teksty, obrzędy, obyczaje oraz tradycja. Te właśnie pozostałości stanowią podstawę do zrekonstruowania działalności człowieka w czasach, które minęły. Zainteresowanie historyka koncentruje się więc na badaniu dziejów społeczeństwa (dziejów ludzkości). W terminologii historycznej używamy określenia proces dziejowy. Zakres badań nauki historycznej zmieniał się wraz z postępem ludzkości a także świadomości społecznej. W starożytności i średniowieczu koncentrował się na rejestrowaniu czynów wybitnych jednostek, panujących dynastii i opisywaniu zwyczajów ludowych. Zajmowano się też państwem, większymi skupiskami ludzi (przeważnie miastami) i niektórymi instytucjami odgrywającymi dominującą rolę w ówczesnym życiu społecznym. Doszukiwano się kluczowego znaczenia określonych narodów czy państw (np. Rzym). W średniowieczu dopatrywano się w chrześcijaństwie decydującego i unifikacyjnego znaczenia w dziejach ludzkości. Nie rozumiano przedmiotu nauki historycznej w sensie całych dziejów. Charakteryzowano jedynie wybrane przejawy działalności wybitnych jednostek. Rozszerzenie zakresu badań historycznych nastąpiło dopiero w czasach Oświecenia tj. w XVIII w. Swoje zainteresowanie badawcze skierowano wówczas na działalność człowieka wykorzystującego środowisko do zaspakajania swych potrzeb; tworzącego wyższe związki wzajemnej współpracy i kształtującego ogólnoludzką kulturę. Od tej pory nauka historyczna objęła swym przedmiotem całe społeczeństwo, zajmując się dziejami państw i narodów ale także różnymi stronami działalności człowieka (np. gospodarką, nauką, sztuką) Jak zostało zaznaczone przedmiotem nauki historycznej jest przeszłość rozumiana jako przejaw wszelkiej działalności ludzkiej w minionym czasie. Efektem tej działalności jest zdarzenie, fakt czy też proces historyczny. Mówiąc o fakcie historycznym mamy na myśli zarówno wszelki materialny wynik działalności ludzkiej jak też jego świadomość (dorobek duchowy, tworzone przez człowieka instytucje, organizacje, jego poglądy, prądy ideowe itd.) Nauka historyczna rozpatruje człowieka jako twórcę dziejów, ale nie indywidualnie, lecz jako jednostkę uspołecznioną i to żyjącą w określonym czasie i w określonych warunkach. Społeczna działalność człowieka jest więc głównym celem nauki historycznej. Cechy fizyczne są poza zasięgiem historii. Tym zajmują się nauki przyrodnicze. Istotnym w metodologii jest to, że człowiek jako fizyczna postać nie jest dostępny bezpośrednio w badaniu. Badaniem objęte jest tylko to co po sobie pozostawił (np. gdyby nie było spuścizny w postaci tekstu pisanego nigdy byśmy nie wiedzieli o czym człowiek myślał, co odkrył, co skonstruował. To samo możemy powiedzieć o przedmiotach, które stworzył, muzyce, którą skomponował, budowlach, które wzniósł, itd.) Ta pozostałość po działalności człowieka nazywa się źródłem historycznym, zaś ogół źródeł historycznych nosi miano materiału badawczego. FAKT HISTORYCZNY I JEGO ISTOTA
Fakt historyczny jest rejestracją istnienia człowieka i jego działalności. Mówiąc o fakcie historycznym mamy na uwadze zawsze cos obiektywnego; coś co rzeczywiście miało miejsce w przeszłości. Dążenie nauki historycznej jest ustalenie i wyjaśnienie tylko realnie zaistniałych faktów. Dokonuje się to na podstawie źródeł historycznych oraz wiedzy poza źródłowej historyka przy zastosowaniu odpowiedniej procedury badawczej. Proces wyjaśniania faktów historycznych obejmuje umiejscowienie ich w czasie i przestrzeni a także dociekanie nad ich miejscem i rolą w dziejach społeczeństwa. Fakt historyczny stanowi cząstkę minionej rzeczywistości a więc jest elementem składowym (ogniwem) przedmiotu nauki historycznej. PODZIAŁ FAKTÓW HISTORYCZNYCH
FAKT ŹRÓDŁOWY (Zawarty w źródle, stanowi odbicie albo rejestrację faktu historycznego. Jest to informacja o określonej, obiektywnej rzeczywistości.) Postępowanie historyka polega na ustaleniu czy ów fakt jest zgodny z rzeczywistością. FAKT HISTORIOGRAFICZNY (To wynik pracy historyka, jego dociekań nad przeszłością.) Postępowanie historyka polega na ustaleniu faktów na podstawie informacji źródłowych oraz na wiedzy poza źródłowej. Fakty historiograficzne stanowią podstawę syntezy historiograficznej, która jest składnikiem wyników badawczych historyka. WNIOSEK: ZADANIEM NAUKI HISTORYCZNEJ JEST BADANIE DZIEJÓW POPRZEZ USTALANIE FAKTÓW HISTORYCZNYCH, DOCIEKANIE ICH AUTENTYCZNOŚCI I WIARYGODNOŚCI; ŁĄCZENIE ICH W PROCES DZIEJOWY I WYPROWADZENIE ZEŃ PRAWIDŁOWOŚCI ROZWOJU SPOŁECZEŃSTWA (jest to ostateczny cel nauki historycznej).
CZŁOWIEK I ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE Człowiek żyje na ziemi a więc obraca się w określonym środowisku geograficznym, które jest częścią świata. Środowisko geograficzne stanowi materialną podstawę egzystencji człowieka. Do środowiska geograficznego należą dwa składniki:
Oddziaływanie środowiska geograficznego na człowieka
WPŁYW CZŁOWIEKA NA ŚRODOWISKO Zapewnienie bytu na ziemi odbywa się w drodze opanowania środowiska geograficznego przez człowieka. Stopień tego opanowania uzależniony jest od :
WNIOSEK: WRAZ Z UPŁYWEM CZASU I ROZWOJEM SIŁ WYTWÓRCZYCH WZRASTA STOPIEŃ NASYCENIA, ODDZIAŁYWANIA CZŁOWIEKA NA ŚRODOWISKO. Epoka kamienia i brązu Epoka żelaza do 1800r. Epoka energii parowej Epoka energii elektrycznej i atomowej – najwyższy stopień opanowania środowiska geograficznego przez człowieka. PROCES DZIEJOWY I JEGO STRUKTURA Z poprzednich rozważań wiemy już, że proces dziejowy to dzieje społeczeństwa. Ale są to dzieje ujęte w ściśle określony sposób z uwzględnieniem wzajemnych stosunków poszcze- gólnych płaszczyzn tego procesu. oraz mieszczącym się w odpowiedniej strukturze. Ma on wyjaśnić jak należy rozumieć i ujmować dzieje społeczeństwa. Struktura procesu dziejowego wywodzi się z przyjętych elementów współdziałania między ludźmi tj. stosunków gospodarczych, politycznych i ideologicznych. Podobnie jak w ekonomii przyjęte zostały trzy podstawowe części składowe procesu dziejowego. CZĘŚCI SKŁADOWE PROCESU DZIEJOWEGO
Przykład Wielkiej Rewolucji Francuskiej (14 lipca 1789r.): Uchwalenie przez Zgromadzenie Narodowe w 1791r. konstytucji, która dała początek przemianom ustrojowym znosiło przywileje szlachty i kleru oraz obaliło monarchię absolutną umożliwiając wprowadzenie nowych stosunków burżuazyjnych. Uchwalono wolność osobistą (wyznania, myśli, słowa, druku). Ustanowiono nietykalność własności prywatnej. Obalono dotychczas panujące stosunki feudalne: absolutyzm monarchii poddaństwo osobiste przywiązanie do ziemi przywileje stanowe brak równouprawnienia posiadaczy towarów wysokie cła feudalne pęta cechów rzemieślniczych. Wprowadzono równość wobec prawa, zwierzchność władzy narodu i trójpodział wła- dzy na ustawodawczą, wykonawcza i sądowniczą. WNIOSEK: BARDZO ISTOTNYM CZYNNIKIEM WŁAŚCIWEGO ROZUMIENIA PROCESU DZIEJOWEGO JEST JEGO AKTYWISTYCZNE POJMOWANIE, TO ZNACZY, ŻE SIŁY SPRAWCZE ROZWOJU SPOŁECZEŃSTWA (PROCESU HISTORYCZNEGO) NALEŻY UWAŻAĆ ZA ŚWIADOME I CELOWE DZIAŁANIE CZŁOWIEKA. NALEŻY ZDECYDOWANIE ODRZUCIĆ CZYNNIKI ZEWNĘTRZNE, A WIĘC POZA SPOŁECZNE: IDEE, SIŁY NADPRZYRODZONE, NIEUBŁAGANY LOS LUDZKOŚCI, ITP. HISTORIA A NIEKTÓRE NAUKI SPOŁECZNE
Choć występuje zbieżność celów i zakresu badań archeologia różni się jednak w znaczny sposób od historii. Różnice te polegają na:
- Socjologia – nauka o prawach rządzących społeczeństwem. Punkt łączący socjologię z historią wynika z założenia, że fakt historyczny jest faktem społecznym i odwrotnym. Wobec powyższego historia i socjologia - zdaniem niektórych – właściwie zajmują się tym samym. W rzeczywistości jednak występuje zasadnicza różnica: historyk ma na celu ustalać, analizować i łączyć w syntezę konkretne fakty (odtwarzać proces dziejowy) zaś socjolog zajmuje się badaniem współzależności między wszelkimi przejawami życia społecznego. To materiał historyczny może być użyteczny dla socjologa. Barierą tu jest przedział czasowy (przeszłość i teraźniejszość).
- Etnografia – nauka o życiu, obyczajach, kulturze materialnej i duchowej społeczeństwa. Występuje tu ponownie jak poprzednio różnica czasowa. Historia ustala co prawda interesujące etnografa fakty dotyczące kultury ale w ujęciu minionych dziejów, nie zaś obecnie. Materiał historyczny może służyć pomocą etnografowi. Etnografia przynosi korzyść historykowi poprzez analogię następstwa, ale nie ustali np. zwyczajów ludowych dajmy na to na mazowieckiej wsi w XIX w. Zrobić to może jedynie badacz historii. Zwyczaje bowiem współczesnej wsi mogły się pojawić dopiero w wieku XX i nie koniecznie muszą sięgać w poprzednie stulecie. POLSKIE ŚRODOWISKA HISTORYCZNEBadania naukowe w zakresie historii są obecnie prowadzone przez:
Polską Akademię Nauk reprezentuje Instytut Historii oraz Instytut Historii Kultury Materialnej. STRUKTURA INSTYTUTU HISTORII PAN:
WARSZAWA POZNAŃ
WROCŁAW
KRAKÓW
WYBRANE INSTYTUCJE ZAJMUJĄCE SIĘ HISTORIĄ W POLSCE W wyższych uczelniach podobnie jak w PAN istnieją wydziały, instytuty, katedry bądź zakłady, których problematyka jest związana z nauką historyczną. Do prowadzenia badań naukowych z dziedziny historii powołane zostały też pewne instytucje podlegające różnym resortom: ZAKŁAD HISTORII RUCHU LUDOWEGO, INSTYTUT BAŁTYCKI w Gdańsku, INSTYTUT ŚLĄSKI w Opolu, ŚLĄSKI INSTYTUT NAUKOWY w Katowicach, INSTYTUT ZACHODNI w Poznaniu, KOSZALIŃSKI OŚRODEK NAUKOWO-BADAWCZY, MAZOWIECKI OŚRODEK BADAŃ NAUKOWYCH, OŚRODEK BADAŃ NAUKOWYCH w Olsztynie, ŻYDOWSKI INSTYTUT HISTORYCZNY, WOJSKOWE BIURO BADAŃ HISTORYCZNYCH. Bardzo istotną rolę w rozwoju nauki historycznej w Polsce odgrywają różnego rodzaju towarzystwa historyczne. Są one miejscem dyskusji naukowych oraz trybuną popularyzacji wiedzy historycznej. Prowadzą też działalność wydawniczą redagując fachowe czasopisma, w których zawarte są prace historyczne. Należą do nich między innymi: Polskie Towarzystwo Historyczne, Towarzystwo Miłośników Historii Warszawy, Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Stowarzyszenie Miłośników Dawnej Broni i Barwy oraz Stowarzyszenie Historyków Sztuki. Polskie Towarzystwo Historyczne odgrywa rolę kluczową, zaś zakres jego działania obejmuje:
NIEKTÓRE PRACE I CZASOPISMA HISTORYCZNE WARSZAWA Kwartalnik Historyczny, Przegląd Historyczny, Acta Poloniae Historica, Dzieje Najnowsze, Z Pola Walki, Studia Warszawskie, Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego, Wojskowy Przegląd Historyczny KRAKÓW Polski Słownik Biograficzny, Prace Komisji Nauk Historycznych, Studia Historyczne, Rocznik Krakowski, Historyka. POZNAŃSłownik Starożytności Słowiańskiej, Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych, RocznikiHistoryczne, Przegląd Zachodni, Studia Źródłoznawcze, Czasopismo Prawno-Historyczne, Studia Metodologiczne, Studia Historica Slavo-Germanica, Studia Historiae Oeconomicae, Studia i Materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza.TORUŃZapiski Historyczne. Kwartalnik poświęcony Historii Pomorza. WROCŁAWSobótka. GDAŃSKRocznik Gdański SZCZECIN Przegląd Zachodnio-Pomorski KATOWICE Zaranie Śląskie, Studia i Materiały z Dziejów Śląska. SPOŁECZNA ROLA HISTORII Historia jest nauką humanistyczną a więc społeczną. Bada przeszłość społeczeństwa czyli jego dzieje i spuściznę. To jedno znaczenie społeczne historii. Istnieje jednak drugie znaczenie społeczne nauki historycznej. Otóż historia daje odpowiedź na wielorakie zapotrzebowanie rządów, klas, grup społecznych a nawet całych narodów – czyli zaspokaja oczekiwanie społeczne. Spełnia swoją funkcje społeczną ( wyjaśniając wiedzę o przeszłości). Wiedza ta z kolei odgrywa podstawową rolę w zakresie wychowania obywatelskiego społeczeństwa. Treść historyczna bowiem jest pamięcią społeczną danego narodu. By stała się rzetelną podstawą wychowania musi zaistnieć rzetelność w przedstawianiu przeszłości. Wszelkie naginanie różnych tez i sformułowań do założeń określonej koncepcji metodologicznej zdeterminowanej (uwarunkowanej) politycznie prowadzi do wypaczenia historii. W przeszłości wielokrotnie próbowano wykorzystać historię do własnych celów politycznych co w konsekwencji prowadziło do rozbudzania rasizmu, nacjonalizmu, szowinizmu i komunizmu. Obecnie chodzi o bezstronne ukształtowanie świadomości społecznej (szczególnie młodego pokolenia) poprzez przedstawienie rzetelnej prawdy. Historia nie może służyć jedynie założonym celom grup rządzących. Ma ona służyć całemu społeczeństwu. Tylko obiektywna wiedza o przeszłości i osiągnięciach narodu rozwija uczucia patriotyzmu (umiłowania ojczyzny) oraz rozbudza społeczną aktywność w pracy na rzecz dalszego rozwoju dalszego kraju. POZNANIE HISTORYCZNE OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PROCESU POZNANIA Poznawanie przeszłości dokonuje się dzięki badaniu historycznemu .Badanie to jest częścią ogólnego procesu poznania dokonywanego przez człowieka (człowiek przecież poznaje nie tylko historię ). Poznanie od strony metodologicznej rozumiemy dwojako:
( czyli umysł poznający ).
Między poznaniem a wiedzą zachodzi wzajemna zależność typu sprzężenia zwrotnego: wiedza bowiem jest zależna od procesu poznania, ponieważ bez tego procesu nie ma rezultatów poznania; z drugiej zaś strony proces poznania dokonuje się poprzez wykorzystanie wiedzy. Jednakże by ten proces przyniósł wymierne efekty (rezultaty) muszą zaistnieć pewne prawidłowości: 1 ) ściśle zdefiniowane pojmowanie przedmiotu poznania; 2 ) związek między poznaniem a wiedzą; 3 ) zakres możliwości poznawczych człowieka (aktywna rola umysłu). ad 1) Przedmiot poznania zgodnie z teorią materialistyczną istnieje niezależnie od umysłu ludzkiego; stanowi obiektywnie istniejącą materialnie rzeczywistość nie zaś jako wy- twór umysłu poznającego. ad 2) Najpierw człowiek zdobywa wiedzę (a priori).Posiadając odpowiednio skonstruowany umysł może poznawać tą wiedzę w drodze sprzężenia zwrotnego tzn. zdobywa doświad- czenie. Doświadczenie to bowiem staje się koniecznością dla dalszego rozwoju procesu poznania. ad 3) Bez odpowiedniego przygotowania człowieka występuje trudność w poznaniu rzeczy- wistości (np. bez znajomości budowy atomu ,nie można zrozumieć fizyki jądrowej). POZNAWCZY SENS NAUKI Traktując naukę od strony metodologicznej napotykamy na różne definicje:
(Jevels – „Zasady nauki”).
( socjologia).
nych (nie może to być ideologia).
Innymi słowy może dawać się kontrolować. CECHY POZNANIA NAUKOWEGOA ) Poznanie naukowe w odróżnieniu od poznania w sensie ogólnym różni się tym, że jego celem jest nie uzyskanie wiedzy o świecie w rozumieniu powszechnym, lecz że jest to świadomy wysiłek intelektualny w celu zdobycia wiedzy naukowej. B ) Poznanie naukowe, tzn. przynoszące określoną wiedzę naukową jest odmianą ogólnego procesu poznania. C ) Źródłem poznania naukowego jest zbiór informacji o świecie, który odczytuje badacz zmysłami oraz wyspecjalizowanymi narzędziami. Badacz w odróżnieniu od przeciętne- go człowieka dysponuje nie tylko narzędziami (np. mikroskop) , ale również odpowiednią wiedzę w celu „odkodowania” danej informacji. D ) Aby poznanie naukowe spełniło swoje główne zadanie tj. dostarczanie prawdziwej wie- dzy, musi również poddać się procedurze weryfikacji twierdzeń (musi być sprawdzane). Jedynie bowiem wiedza uzasadniona może być traktowana jako naukowa. Jest to główna cecha wyodrębniająca metodologicznie naukę od wiedzy traktowanej pow- szechnie. CHARAKTER POZNANIA HISTORYCZNEGO . Wiemy już, że poznanie historyczne jest częścią procesu poznawczego w sensie ogólnym. Należy obecnie postawić pytanie w jaki sposób historyk dociera do faktów, które podjął za przedmiot badania ? Otóż myśl badawcza skierowana na poznanie faktów historycznych dociera do przedmiotu swoich zainteresowań poprzez badanie źródeł (czyli za pośrednictwem źródeł). Okoliczność, że w badaniu przeszłości obserwacji podlegają źródła a nie bezpośrednio fakty będące przedmiotem zainteresowania badawczego, odróżnia historię od innych dyscyplin nau- kowych. Mówimy więc o pośredniości poznania historycznego. prof. Wanda Moszczeńska (str.78-79). Z kolei prof. Jerzy Topolski obok tej pośredniości poznania historycznego dostrzega także bezpośredniość. Uważa bowiem, że historyk może przecież obserwować żywych ludzi, w działaniach których zostały utrwalone mniej lub bardziej wyraźne doświadczenia przeszłości przekazywane z pokolenia na pokolenie (np. zachowanie się ludzi żyjących w warunkach podlegających małym zmianom – społeczność wiejska albo plemiona prymitywnych ludów. Można też bezpośrednio obserwować przedmioty materialne, jak chociażby pług przechowywany w muzeum, lub też wykorzystywany jeszcze aktualnie. Ogromne możliwości bezpośredniej obserwacji daje nam fotografia lotnicza, na podstawie której możemy zrekonstruować dawne podziały gruntowe czy rozmieszczenie osad. Uwidacznia ona bowiem niedostrzegalne inaczej fizyczne cechy krajobrazu. Co ciekawe Topolski dostrzega nawet w badaniu źródeł pewne cechy bezpośredniości. I tak w przytoczonym wyżej pługu obserwujemy określony przedmiot z przeszłości, ale już dokument pisany interesuje nas jako przekaźnik (pośredniość) określonej informacji. Tymczasem sam materiał, a więc papier czy pergamin zapisany w odpowiedni sposób i opatrzony często pieczęcią daje nam pole do samoistnych zainteresowań dotyczących produkcji tegoż papieru, organizacji kancelarii, poziomu kultury piśmienniczej, kroju pisma itd. Te cechy zewnętrzne, tak ważne w badaniu dokumentu uzyskujemy poprzez jego obserwację bezpośrednią; czyli obserwację przedmiotu fizycznego. Mówimy wówczas o autopsji. Prof. Topolski nie neguje jednak pośredniości poznania historycznego. W odniesieniu bowiem do treści wspomnianego wyżej dokumentu obserwację historyka uważa za pośrednią (poprzez treść zawartą w tym dokumencie). Również pośredni ma charakter poznanie opierające się na pamięci innych osób (relacje). Wracając do bezpośredniości Topolski uważa, że posługiwanie się pamięcią własną, stanowiącą również źródło poznania historycznego, dotyczy bardziej bezpośredniości niż pośredniości (jeżeli my sami zaobserwujemy określone zdarzenie i po jakimś czasie sobie o tym przypomnimy, to odwołujemy się przecież do bezpośredniej rejestracji (a nie przez kogoś). Możemy mówić, iż przypomnienie to może być zaciemnione lub przekształcone późniejszymi doświadczeniami, ale nie zmienia to faktu, że dotyczy bezpośredniości. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POZNANIA HISTORYCZNEGO
WNIOSEK: POZNANIE HISTORYCZNE JEST POŁĄCZENIEM POZNANIA POŚREDNIEGO I BEZPOŚREDNIEGO. OBIEKTYWIZM POZNANIA HISTORYCZNEGO Punktem wyjścia w problematyce obiektywności historycznej jest relatywizm poznawczy tj. pogląd filozoficzny głoszący względność i subiektywność poznania. Dosyć szeroko rozpowszechnione jest zwulgaryzowane mniemanie o „braku prawdy” w narracji konstruowanej przez historyków. Dotyczy to szczególnie historii najnowszej, w której ludzie głoszący takie poglądy sami uczestniczyli. Występuje tu konflikt – budowany w oparciu o własna wiedzę i doświadczenia - między osobistą wizją dziejów a obrazem dostarczonym przez naukę historyczną. Relatywista nie podważając poglądu o samej możliwości wypowiadania sensownych zdań ominionych zdarzeniach, wyraża jednak sceptycyzm co do stopnia prawdziwości tych zdań (czy ciągu zdań czyli narracji). Zarzuca więc tej narracji nieobiektywność czyli subiektywizm. Innymi słowy nie neguje on samej rzeczywistości historycznej lecz obraz przeszłości tworzonej przez historyka. Prof. Topolski zwraca uwagę, że na obiektywność poznania historycznego wpływ ma wiele czynników, między innymi:
CZYNNIKI RZUTUJĄCE NA EFEKTY POZNANIA HISTORYCZNEGO
PRAWDA W HISTORII Podstawowym kryterium (miernikiem) metodologicznym w poznaniu historycznym jest pojęcie prawdy. Chodzi o to, czy historyk w badaniu naukowym osiąga prawdę, czy też nie. Otóż w rozumieniu relatywistycznym (a więc biorąc pod uwagę względność i subiektywność poznającego) historyk osiąga w badaniu prawdę cząstkową. Stanowi ona etap do uzyskania zgodności wypowiadanych zdań z rzeczywistością (idealnego izomorfizmu – czyli tzw. prawdy absolutnej). Jednakże takie rozumowanie prowadzi do idealizacji samego procesu poznawczego. Istnieje bowiem niekończąca się złożoność stale zmieniającej się rzeczywistości przyrodniczej i społecznej (dialektyka – teoria rozwoju), co powoduje, że do prawdy absolutnej jedynie zmierzamy. Na względność tej prawdy słuszną uwagę zwrócił prof. Topolski, który wskazuje na fakt, iż pojęcie prawdy dotyczy nie tylko wypowiadanych zdań, ale całej narracji (opowiadania) historycznej. Przykład: „Konstytucja 1791r. oznaczała zwycięstwo idei rewolucyjnych” – jest to zdanie prawdziwe, czyli zgodne z rzeczywistością. Ale czy cały obraz (lub fragment) Rewolucji Francuskiej 1789r. zawarty w dziele danego autora jest prawdziwy? Czyli czy suma prawdziwych zdań oznacza prawdziwość obrazu ogólnego? Jest też odwrotna „strona medalu” tzn. fakt, iż w ogólnej narracji zdarzają się zdania nieprawdziwe, a mimo to obraz całości przekonuje nas o prawdziwości obrazu historycznego (czyli minionych dziejów). Historia obiektywna zmierza bowiem nie tylko do prawdziwości poszczególnych zdań, ale przede wszystkim do prawdziwości narracji. WNIOSEK: BADAJĄC DZIEJE NALEZY BEZWZGLĘDNIE DĄŻYĆ BY STRUKTURA RZECZYWISTOŚCI I PRZEBIEG PROCESÓW HISTORYCZNYCH BYŁY ODTWORZONE ZGODNIE Z ICH OBIEKTYWNOŚCIĄ. KRYTERIUM PRAKTYKI W toku rozwoju badań historycznych wykształciły się pewne reguły bezpośredniego i pośredniego ustalania wartości logicznej zdań czyli kryteria (sposoby) odróżniania zdań prawdziwych od fałszywych. Naczelne znaczenie wśród nich należy przypisać kryterium praktyki. Jest ono jedynym bezpośrednim probierzem prawdy, wychodzi bowiem poza zdania dotykając bezpośrednio rzeczywistości. Rozróżniamy dwa rodzaje kryteriów praktyki:
ad a.) Pozawarsztatowe kryterium praktyki jest najogólniejszym sprawdzianem dochodzenia prawdy. Stanowi ono podstawę dla wszystkich nauk, a nie tylko historii. Polega na opieraniu się człowieka o zdobytą dotychczas prawdziwą wiedzę, uzyskaną w toku procesu poznania zarówno przyrodniczego jak i społecznego (przykład: „Ziemia się obraca”. Jeżeli ktoś ma inne zdanie nie jest to prawda).
Topolski: Załóżmy, że świat ma dopiero 5 minut, czyli że jest pozbawiony historii. W głowach ludzi robi się pustka, a wszelkie ukształtowane przez wieki pojęcia tracą sens. Giną też podstawy jakiegokolwiek działania oprócz elementarnych czynności życiowych. W rezultacie jawi się apokaliptyczny obraz świata tkwiącego w marazmie i zastoju (głębokiej depresji i apatii). ad b.) Warsztatowe kryterium praktyki służy w codziennych zabiegach badawczych. Utożsamiane jest z tzw. roztrzygalnością empiryczną (czyli oparciem się na obserwacji zdań). Przykład: „Konstytucja 3 Maja zawiera tylko jeden artykuł poświęcony chłopom”. Weryfikujemy tę wiadomość przez skonfrontowanie jej z rzeczywistym tekstem Konstytucji. POJĘCIE PRAWDOPODOBIEŃSTWA W HISTORII Pojęcie prawdopodobieństwa wywodzi się z aproksymacji (przybliżenia) prawdy. Przejście od fałszu do prawdy jest rozdzielone określeniem ujętym w sposób przybliżony do prawdy, ale semantycznie (znaczeniowo) zdecydowanie odrębnie. Prawdopodobnie bowiem to jeszcze nie prawda, to tylko przypuszczenie. Istnieją dwie różne interpretacje prawdopodobieństwa:
ad a.) „Krasnoludki wygrały bitwę pod Grunwaldem”. Jest to zdanie nielogiczne, gdyż w ogóle krasnoludki nie istnieją. Takie zdarzenie nie mogło mieć miejsca. ad b.) Prawdopodobieństwo empiryczne (oparte na doświadczeniu) jest przez historyków używane w narracji, w przypadku posługiwania się statystyką, szczególnie zaś demografia historyczną (np.: gdy zastanawiamy się nad określeniem prawdopodobieństwa długości życia w danej epoce. Prawdopodobieństwo empiryczne w wersji odnoszącej się do pojedynczych zdarzeń historycznych używane jest dosyć często: np.: „Jest prawdopodobne, że Juliusz Cezar był w Brytanii” TEORIA WIEDZY ŹRÓDŁOWEJ ŹRÓDŁO HISTORYCZNE I PRÓBA JEGO DEFINICJI W odtwarzaniu procesu dziejowego historyk nie ma możliwości bezpośredniego badania zja- wisk, które stały się już przeszłością. Pozostaje mu więc jedynie zrekonstruowanie przebiegu wypadków i występujących w nich prawidłowości na podstawie spuścizny po minionych dzie jach. To właśnie przez badanie świadectw przy pomocy różnych metod, możemy rozpozna- wać, odczytywać i interpretować przeszłość. Spuścizna ta, lub jak kto woli świadectwa przeszłości są bardzo różnorodne. Historyk uwzglę- dnia tylko te, które odzwierciedlają działalność ludzką. Nazywamy je źródłami historycznymi. W nauce historycznej wielokrotnie próbowano zdefiniować źródło historyczne. Począwszy od XIX wieku, wśród uczonych rozpowszechnił się pogląd , że źródłem historycznym jest jedynie tekst napisany z myślą o przekazaniu wiedzy następnym pokoleniom (niem. historyk Johann Droysen 1808 - 1884r.). Bardziej ogólne pojęcie źródła historycznego zostało sformułowane przez Ernsta Bernheima (1850 - 1942r.), który uważał, że: „źródło to materiał z którego czerpie się poznanie history- czne”. Z kolei polski prof. Uniwersytetu Warszawskiego Marceli Handelsman (1882 - 1945) tragicznie stracony w obozie koncentracyjnym napisał w okresie międzywojennym: „Źródłem historycznym nazywa się utrwalony i zachowany ślad myśli, działania, lub najogólniej życia ludzkiego”. Jeszcze dalej w tej teorii posunął się Stanisław Kościałkowski (1881 - 1960), który traktuje jako źródło historyczne „wszelki ślad istnienia, czy działania ludzkiego w przeszłości, inny- mi słowy: wszelki ślad po fakcie dziejowym, służącym do poznania, do rekonstrukcji tego faktu”. Wanda Moszczeńska (1896 - 1974) rozszerza tą interpretację, uważając że źródło historyczne jest nie tylko pozostałością po działalności człowieka, ale zawiera także odbicie tej działalno- ści. Podkreśla, że źródło historyczne posiada „zdolność dostarczania informacji o przeszłości dziejowej”. W tym przypadku musimy rozpatrzyć czy rzeczywiście wszelki ślad ludzki z przeszłości jest źródłem. Czy na przykład bezmyślne grzebanie w ziemi bądź uderzanie kamienia o kamień. może stanowić źródło historyczne? Otóż nie. Dla badacza dziejów ludzkości tylko wartość poznawczą mają świadectwa celowej działalności ludzkiej, tj. zarówno indywidualnej jak też społecznej, ale zaspokajającej jego potrzeby. Źródłem historycznym są więc wszelkie wytwory pracy i organizacji życia społecznego. Róż- ni się więc ono od pozostałości świata przyrodniczego. Zdaniem prof. Jerzego Serczyka „...każdy przedmiot będący dziełem rąk ludzkich i każdy przejaw działalności umysłu, z jakim się codziennie spotykamy, może stanowić przedmiot badania historycznego” (Podstawy badań historycznych, Bydgoszcz 1999r., s.24). Na podstawie dotychczasowych rozważań możemy wysnuć wniosek, że każdy produkt pracy ludzkiej jest z jednej strony wytworem celowej działalności człowieka, z drugiej zaś odbiciem tej działalności (np. kronika Jana Długosza jest z jednej strony źródłem, które umożliwia nam odtworzenie historii średniowiecznej Polski, z drugiej zaś wytworem tej epoki tj. faktem wy- rażającym poziom społecznej świadomości w czasach początku dynastii Jagiellonów). KAŻDE WIĘC ŹRÓDŁO HISTORYCZNE NALEŻY ROZPATRYWAĆ DWOJAKO:
b) Jako jego wytwór czyli fakt jednostkowy, wchodzący w skład ogólnego rozwoju społeczeństwa. Omówione cechy zostały uwzględnione przez wybitnego historyka prof. Gerarda Labudę, który w swojej pracy pt.: „Próba nowej systematyki i nowej interpretacji źródeł historycz- nych” ( „ Studia Źródłoznawcze”,t. I z 1957r., s.27) zamieścił następującą definicję : „ Źródłem historycznym nazwiemy wszystkie pozostałości psychofizyczne i społeczne, które będąc wytworem pracy ludzkiej, a zarazem uczestnicząc w rozwoju życia społeczeństwa, nabierają przez to zdolności odbijania tego rozwoju. Wskutek tych swoich właściwości (tj. wytworu pracy i zdolności odbijania) źródło jest środkiem po- znawczym, umożliwiającym naukowe odtworzenie rozwoju społeczeństwa we wszystkich jego przejawach”. Najnowszą i obecnie najpełniejszą definicję odpowiadającą rzeczywistej praktyce historyków podaje współczesny teoretyk i metodolog historii prof. Uniwersytetu w Poznaniu prof. Jerzy Topolski. Uważa on, że „...źródłem historycznym są wszelkie źródła poznawania historycznego (bezpośredniego i pośredniego), tzn. wszelkie informacje o przeszłości społecznej, gdzie- kolwiek one się znajdują, wraz z tym, co owe informacje przekazuje (kanałem informa- cyjnym). Przeszłość społeczna, rzecz jasna, rozumiana jest tutaj szeroko, obejmując również warunki naturalne, w których żył człowiek. Źródłem historycznym są więc wszelkie informacje odnoszące się do życia ludzi w przeszłości wraz z kanałami informa- cyjnymi”. Podaje też przykład: Jest więc źródłem tak informacja, że w czasie „t” i miejscu „m” zaszło zdarzenie „z”, jak również ów papier (np. kronika), za pośrednictwem którego ta informacja mogła zostać odebrana. Topolski wprowadza ponadto rozróżnienie na źródła potencjalne i efektywne: „ źródło potencjalne to wszystko to, z czego historyk może czerpać informacje o przeszłości, a źródło efektywne to sam zbiór tych informacji zaczerpniętych lub gotowych do zaczerpnięcia”. RÓŻNORODNOŚĆ ŻRÓDEŁ HISTORYCZNYCH Życie człowieka jest wszechstronne i przez to bardzo złożone. Ta zróżnicowana działalność społeczna obejmuje wszelkie formy współżycia politycznego, gospodarczego, kulturalnego i duchowego. Formy te odpowiadają poszczególnym etapom rozwoju ludzkości i mają swoje odbicie w źródłach. Historyk badający przeszłość napotyka w swej pracy na różnego rodzaju źródła, będące w swej istocie odbiciem tej właśnie wielokierunkowej działalności ludzi. Jedną z podstawowych kategorii źródeł historycznych są wszelkiego rodzaju narzędzia pracy, przy pomocy których człowiek przetwarzał w przeszłości środowisko geograficzne do swoich potrzeb. Znajdą się w tej grupie więc zarówno narzędzia do uprawy roli (motyki, radła, sochy, pługi, brony, ale też różnego rodzaju maszyny rolnicze w postaci siewników, glebogryzarek, kombajnów żniwnych, itp.) jak również maszyny rzemieślnicze i przemysłowe (od najprymi- tywniejszych przęślików, kołowrotków, czy wczesnopiastowskich krosien do warsztatów szewskich, stolarskich, garncarskich, murarskich, kowalskich i na wielkich fabrykach i kom- binatach wielkoprzemysłowych kończąc). Innym rodzajem źródeł historycznych są wszelkie zabytki architektury zarówno ziemnej, drewnianej, murowanej czy obecnie żelbetonowej (grodziska, domostwa, zamki, pałace, świątynie, a nawet całe miasta). Bardzo bogatym, ale też różnorodnym rodzajem źródeł są wszelkie zabytki kultury materialnej związanej z życiem codziennym: naczynia, ubiory, broń, środki transportowe (lądowe, wodne, powietrzne). Dużą grupę stanowią różnego rodzaju ozdoby (kobiece i mę- skie). Kolejną kategorię źródeł tworzą wszelkie materiały pisane i drukowane (dokumenty, akta, księgi władz miejskich, sądowniczych, rachunki, roczniki, kroniki, pamiętniki, inwentarze, statuty, protokoły, stenogramy sejmowe, ustawy, prasa, itp.). Są one odzwierciedleniem życia politycznego, społecznego i kulturalnego społeczeństwa. W sukurs źródłom pisanym, badaczowi przeszłości wiele materiału badawczego wnoszą wszelkiego rodzaju źródła o charakterze ikonograficznym, a więc: ryciny, obrazy, ozdoby starych rękopisów i starodruków, no i oczywiście fotografie. Służą one do odtwarzania pozio- mu plastycznego społeczeństwa żyjącego w przeszłości. Bardzo cennym materiałem źródłowym są herby, pieczęcie i monety. Dużą też rolę odgrywają tzw. źródła językowe, a więc nazwy miejscowości, osób, przedmio- tów, zwyczajów i obyczajów (np. zawołania rodowe). Pozwalają na ustalenie pochodzenia nazw współczesnych, a także wyodrębnienia grup etnicznych. Jako źródło teraźniejsze ogromną rolę odgrywa radio, film, telewizja i internet. Z ich pomocą współczesny badacz może ustalić drogę rozwoju społeczeństwa, w którym żyje i działa (stąd wielka potrzeba utrwalania wszelkich audycji i filmów obrazujących życie i dokonania, na podstawie których przyszli badacze będą (lub nie) dysponowali kolejnymi źródłami dokonu- jących się właśnie wydarzeń. Historyk dziejów najnowszych dysponuje możliwością rozszerzenia bazy źródłowej poprzez ankiety i wywiady. Zbieranie bowiem relacji od żyjących ludzi umożliwia dopełnienie wiado- mości historycznych (np.świadków walk o Monte Cassino).Oczywiście relacje te, czy też in- formacje zawarte w ankietach mają wartość poznawczą przy zastosowaniu całej procedury i aparatu badawczego, zastosowanego przez historyka (kwestionariusz pytań, analiza zebrane- go materiału, itd.). Praktyka wskazuje, że coraz bardziej przeciera sobie drogę wywiad nagry- wany na dyktafon. Próbuje się - w trosce o gwarancję szczerości wypowiedzi - zbierać info- rmacje anonimowe. Z punktu widzenia wiarygodności, należy do takich relacji podchodzić bardzo ostrożnie. Przede wszystkim zaś dokładnie je analizować i porównywać. PODZIAŁY ŹRÓDEŁ HISTORYCZNYCH Różnorodność źródeł historycznych, z którymi styka się badacz przeszłości skierowała uwagę uczonych na konieczność ich usystematyzowania. Dokonanie określonego ich podziału, a więc zaszeregowanie źródeł do odpowiednich kategorii nastręcza po dzień dzisiejszy duże trudności. Wpływa na to rozmaita forma jak i treść źródeł. Jednym z pierwszych, który dokonał podziału źródeł historycznych był polski historyk XIX- wieczny Joachim Lelewel (1786 - 1861). Jako podstawę tego podziału przyjął on wy- gląd zewnętrzny, a wiec stronę formalną źródła ; na drugim planie pozostawiając jego treść. Według Lelewela źródła historyczne dzielą się na:
Nieco inny podział wprowadził niemiecki historyk Jan Gustaw Droysen. Dzieli on źródła na:
ludzkich, stosunki społeczne, akta, poglądy).
ne jak i ustne)
skrypcje, medale, monety, oznaczenia pomnikowe takie jak: kamienie graniczne, imiona, herby, tytuły, imiona) Do tego podziału nawiązał Ernst Bernheim, który jednakże zawęził ten podział do jedynie dwóch kategorii, tj.: ”pozostałości” i „tradycji”.
wytwory, akty urzędowe, listy, pomniki (inskryp- cje, pomniki w dosłownym znaczeniu, dokumenty)
- ustne: opowiadania, sagi, anegdoty, przysłowia, pieśni - pisemne: genealogie, kalendarze, roczniki, kroniki, biografie, pamiętniki. Do polskiej nauki historycznej podział Bernheima trafił głównie przez dzieło prof. Marcelego Handelsmana pt.:”Historyka” (I wyd. 1921r.,II wyd. 1928r.). Uczony ten doszedł do wniosku, że o podziale źródła powinno decydować określone założenie pod jakim kątem na to źródło patrzymy, tzn. czy jest ono ‘bezpośrednie” czy „pośrednie”. Za „bezpośrednie” uważał „pozostałości właściwe, materialne czyli zabytki i pozostałości moralne, czyli przeżytki” („pozostałości” Bernheima). Za „pośrednie” - „dokumenty przeznaczone do zachowania w pamięci czasów minionych. Jest to tradycja występująca w postaci ustnej, obrazowej lub pisemnej („tradycje” Bernheima) Przyjmując ten podział sam Handelsman dostrzegał małą jego przydatność w praktyce pracy badawczej, bowiem spora ilość źródeł w/g przyjętych przez niego (a właściwie Bernheima) kryteriów podziału należy do źródeł bezpośrednich i pośrednich jednocześnie (np. tablica Kallimacha w kościele dominikańskim w Krakowie. Jest ona z jednej strony źródłem bezpo- średnim jako wyraz zwyczajów danej epoki, w której takie tablice poświęcano ludziom wybitnym i po prostu jako nagrobek; z drugiej strony jest źródłem pośrednim, gdyż zawiera informacje dotyczące osoby zmarłego umieszczane wyraźnie w celu ich utrwalania i przekazywania wszystkim, którzy będą do tego kościoła przychodzili. Inny podział zaproponował Stanisław Kościałkowski. Dzielił on źródła historyczne na:
Do grupy pierwszej zaliczał wszystkie źródła, które świadczą o przeszłości epoki, w której jeszcze człowiek nie pisał, tzn. poznajemy jego dzieje na podstawie wykopalisk i wydobytych tą drogą przedmiotów materialnych. Do grupy drugiej czyli źródeł pisanych Kościałkowski zaliczał:
Podział ten zawiera mankament, gdyż nawet w okresie zamierzchłej starożytności gdy rzeczywiście podstawą poznania prawdy o tamtych czasach są wykopaliska, to jednak znalazły się także napisy wyryte w twardym podłożu np. kamienne inskrypcje. W 1957 roku prof. Gerard Labuda wprowadził zupełnie nowy podział źródeł historycznych. punktem wyjścia dla nowej systematyki stało się ustalenie rodzajów twórczości ludzkiej i sa- mej treści źródeł. Człowiek bowiem jest w stanie wytworzyć trojakiego rodzaju źródło:
Co ciekawe nie istnieje w historii taki wytwór działalności ludzkiej, który byłby wykonany wyłącznie przez jeden z wymienionych sposobów. Przykład: Stolarz zrobił stół. Wykonał go fizycznie (czyli pozostawił bezpośrednie odbicie swojej pracy). Jednak wykonywał go także wysilając swój umysł, nadając mu odpowiedni kształt, rozmiar, funkcję jaką ten przedmiot ma do spełnienia ( stół kuchenny, pokojowy, ogrodowy, itd.). I wreszcie dzieło to powstawało nie w oderwaniu, ale w powiązaniu z działalnością innych ludzi (drwale, pracownicy tartaku, pracownik który wytworzył klej, itd.). Innymi słowy człowiek który wykonał stół czyli stolarz musiał korzystać również z pracy innych ludzi. Wykonanie tego stołu będzie zatem odzwierciedlało stosunki społeczne danej epoki. Na podstawie właśnie tych założeń monistycznego (jednorodnego) sposobu pojmowania dziejów i łącznego traktowania psychofizycznych i społecznych właściwości człowieka w każdym produkcie, Labuda wyróżnia trzy rodzaje źródeł związanych z potrójnym charakterem działalności ludzkiej:
czną i psychiczną stronę życia ludzkiego. Do tej grupy należą „wszelkie zabytki kultury materialnej, a także źródła demograficzne, tzn wszelkie szczątki kostne oraz źródła pisane odzwierciedlające przyrost i ubytek natu- ralny ludzkości”.
wieka, na płaszczyźnie życia rodzinnego, politycznego, narodowego i stosunków produkcji, pośrednio rejestru- jące stronę fizyczną i psychiczną życia ludzkiego”.
terializowania się świadomości, dla przekazania innym myśli odzwierciedlających sprzeczności zachodzące w przyrodzie, środowisku społecznym i własnym myśle- niu. Odbijają one bezpośredni udział świadomości w przetwarzaniu materialnych i społecznych warunków bytu, pośrednio zaś fizyczną i społeczną stronę życia ludzkiego”.
Te trzy zasadnicze grupy ulegają dalszym podziałom, w zależności od kryteriów dodatko- wych. sam Labuda w celu ułatwienia przyswojenia sobie wyłożonej systematyki wprowadził ujęcie graficzne (podaję za prof. Jerzym Serczykiem) w uproszczonej formie: PODZIAŁ ŹRÓDEŁ HISTORYCZNYCH W/G PROF. GERARDA LABUDY
Poza tym podziałem prof. Labuda wprowadził też pojęcie źródła historycznego będącego syn- tezą. Jego zdaniem jest to tradycja ucieleśniona w człowieku (tzn. wszystko to co w formie pamięci o minionych czasach przetrwało w żywych ludziach). Propozycja prof. Labudy ma głównie znaczenie teoretyczne, Dla praktycznego rozwiązania podziału źródeł prof. Jerzy Topolski nawiązuje do klasyfikacji wyróżniających źródła historyczne na:
Źródła bezpośrednie umożliwiają poznanie bezpośrednie cząstki rzeczywistości (fakty) bez pośrednictwa osoby trzeciej. Nie występuje też problem wiarygodności (badacz robi to sam). Występuje natomiast badanie autentyczności. Źródła pośrednie umożliwiają poznanie pośrednie (konieczność odczytywania umownych znaków) przy pomocy osoby trzeciej. Występuje konieczność wiarygodności informatora. Druga klasyfikacja to źródła pisane i niepisane. W pierwszym przypadku oczywiście konieczna jest znajomość samego pisma. W przypadku zaś źródeł niepisanych, znajomość symboli innych aniżeli pismo. Topolski mówi tutaj o „ źródle cząstki rzeczywistości historycznej” (fakcie). PODZIAŁ ŹRÓDEŁ HISTORYCZNYCH W/G PROF. JERZEGO TOPOLSKIEGO
ISTOTA I PODZIAŁ ŹRÓDEŁ PISANYCH Współczesny historyk najczęściej korzysta z informacji zawartych w źródłach pisanych. Istota sprawy sprowadza się do wąskiej specjalizacji w wielu dziedzinach współdziałających z hi- storią, którym obecnie badacz przeszłości by po prostu nie podołał. I choć historycy nie uciekają - rzecz jasna - od materiału poznawczego zawartego w źródłach niepisanych, samo pozyskiwanie tego materiału pozostawiają specjalistom z innych dziedzin, przede wszystkim zaś: archeologom, antropologom, językoznawcom, etnografom i socjologom. Podstawowym warsztatem pracy historyka jest i pozostaje źródło pisane. To właśnie na nim historyk skupia swój główny wysiłek naukowy. Źródła pisane stanowią zbiór bardzo obszerny i różnorodny. Z punktu widzenia praktycznego ich wykorzystania prof. Jerzy Serczyk dokonał następującego podziału (Marian Pawlak, Jerzy Serczyk, „Podstawy badań naukowych”, Bydgoszcz 1999r.,s. 30 - 35):
Do grupy pierwszej zalicza on (źródła opisowe) 1. ŹRÓDŁA HISTORIOGRAFICZNE ( dzieła historyczne minionych epok) a) Roczniki. b) Dzieła hagiograficzne (żywoty świętych). c) Biografie. d) Kroniki. 2. ŹRÓDŁA PAMIĘTNIKARSKIE 3. ŹRÓDŁA PUBLICYSTYCZNE (współczesne) 4. KORESPONDENCJA URZĘDOWA Do grupy drugiej (źródła aktowe) 1. DOKUMENTY (jako jednostki w pewnym stopniu samodzielne). 2. ZBIORY AKT (urzędów, instytucji państwowych i społecznych, gospodarczych, skarbowych, sądowych, wojskowych, szkolnych, kościelnych, zrzeszeń i organizacji, prywatnych). Taki podział ułatwia pracę heurystyczną czyli odnajdywanie materiału źródłowego, jak też jest przydatny przy krytyce źródeł. Wszelkie bowiem źródła pisane ręcznie (w tym nowoży- tne maszynopisy) przechowywane są w archiwach lub bibliotekach. Według powszechnie przyjętego zwyczaju rękopisy typu opisowego są przechowywane w bibliotekach, materiał aktowy zaś - w archiwach. Zdarzają się co prawda wyjątki, ale właści- wie na całym świecie zwyczaj ten jest generalnie rzecz biorąc przestrzegany. Stanowi to duże ułatwienie w pracy nie tylko uczonych, ale również bibliotekarzy i archiwistów. Najbardziej wartościowymi z punktu zainteresowania historyków są oczywiście źródła aktowe. Opisowe są bowiem z reguły wytworem jednej osoby, a więc nie pozbawione pewnego subiektywizmu, rzucającego cień na przedstawienie (opis) zawartych w tym źródle informacji. Materiał aktowy (szczególnie zespoły akt) zawiera z reguły pracę wielu osób. Cel sporządza- nia aktów to cel praktyczny, użytkowy i związany z codzienną działalnością. Nie ma on kształtować wyobrażeń i poglądów czytelnika, jak to ma miejsce w przypadku źródeł opisowych. Ma służyć natomiast osobie lub instytucji, która go wydała i dla której jest prze- znaczony. Występuje tu najmniejsze zniekształcenie stanu faktycznego (pod warunkiem, że nie jest świadomie fałszowany). WIEDZA ŹRÓDŁOWA Wiedza źródłowa to materiał do odtwarzania dziejów dostarczony historykowi przez źródła historyczne. Źródła bowiem zawierają informacje o faktach, dzięki którym badacz może zrekonstruować przeszłość. Z teoretycznego punktu widzenia można rozróżnić:
we wszystkich źródłach odnoszących się do badanego zagadnienia. Jest to wiedza źródłowa w rozumieniu potencjalnym.
tych ze źródeł. Jest to wiedza źródłowa w rozumieniu efektywnym. W pierwszym przypadku jest to zasób informacji zawartych w źródłach, który historyk ma po- tencjalną możliwość wykorzystać. Nie musi jednak, lub też nie może skorzystać z całości ma- teriału w nich zawartych (np. brak dostępności do źródeł, klauzule tajności, okresy ochrony archiwalnej, itp.). W drugim przypadku mamy do czynienia z tą ilością wiadomości, która została już wydobyta i pozyskana w drodze postępowania badawczego historyka, a więc jest efektem jego pracy. ARCHIWUM Archiwum to składnica źródeł historycznych. Instytucja znana już w starożytności, w której przechowywano ważne dokumenty państwowe (pisane na papirusie, glinianych tabliczkach, pergaminie). Dokumenty te początkowo przechowywane były w skarbcach, bądź w specjalnych, zabezpieczonych pomieszczeniach. Potrzeba gromadzenia i zachowania ważnych dla władców i państwa materiałów dokumentacyjnych świadczących o wielokierunkowej działalności dostrzeżona i doceniona została już bardzo dawno. Przekonują nas o tym wydobyte dokumenty dające świadectwo o funkcjonowaniu państw w odległej przeszłości (np. archiwum króla Asyrii Assurbanipala w Niniwie, które stanowi zbiór glinianych tabliczek pokrytych pismem klinowym -a obecnie jest prawdziwą kopalnią wiedzy o cywilizacji w rejonie starożytnej Mezopotamii). Aktualnie archiwa gromadzą, zabezpieczają, opracowują i udostępniają swoje zbiory. W skład zbiorów archiwalnych wchodzą dokumenty, akta, niekiedy starodruki, fotografie, filmy, płyty i taśmy z nagraniami fono i videofonicznymi będące spuścizną działalności różnych urzędów i in- stytucji. Materiały archiwalne stanowią podstawę w badaniach historycznych okresu nowożytne- go i najnowszego. Do archiwów trafia właściwie cała dokumentacja, która tu dopiero jest weryfikowana i zaliczana bądź do grupy „A”, czyli zbiorów przeznaczonych do dalszego przechowywania, albo do grupy „B” - do zniszczenia. Bardzo ważnym zadaniem archiwów jest porządkowanie i opracowywanie akt, w taki sposób by odzwierciedlały źródło (daną kancelarię) w którym powstały. Po uporządkowaniu akt w zespoły sporządza się odpowiednie inwentarze. Mogą mieć formę książkową bądź stanowić kartotekę. Do informacji o zasobach archiwum służą też informatory lub przewodniki opracowywane w danej placówce. Stanowią one istotną pomoc w korzystaniu ze zbiorów na potrzeby bieżące i w pracy naukowej. Do zadań pracowników archiwów należy ponadto troska o stan przechowywania, konserwacji i zabezpieczenia zbiorów przed zniszczeniem. Służba archiwalna odgrywa znaczną też rolę w wyrabianiu szacunku dla dokumentów historycznych. W archiwum funkcjonują różnego rodzaju pracownie naukowe. Dzięki nowoczesnym zdoby- czom technicznym coraz szerzej rozwijane są pracownie mikrofilmowe i fotograficzne. Do centralnych archiwów podległych Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych należą: a ) ARCHIWUM GŁÓWNE AKT DAWNYCH (do 1918r.) b) ARCHIWUM AKT NOWYCH (generalnie od 1918r.) c ) ARCHIWUM DOKUMENTACJI MECHANICZNEJ (fotonegatywy i pozytywy 1887 - 1939, nagrania gramofonowe i magnetofonowe 1919 - 1965, filmy doku- mentalne 1921 - 1969). W pionie archiwów podległych NDAP znajdują się archiwa wojewódzkie z podległymi sobie archiwami terenowymi (powiaty). Archiwa instytucji mają charakter centralny, np.: ARCHIWUM POLSKIEJ AKADEMII NAUK, ARCHIWUM GŁÓWNEGO URZĘDU STATYSTYCZNEGO,CENTRALNE ARCHIWUM WOJSKOWE. Ponadto własne archiwa posiadają niektóre ministerstwa, instytucje i organizacje. Ważną rolę odgrywają archiwa kościelne. Z archiwum może korzystać osoba, która jest uprawniona tzn. skierowana przez państwowy urząd do odnalezienia potrzebnych akt (np. przebiegu pracy, zasług dla ojczyzny, slużby woskowej w czasie wojny, ustalenia emerytury w przypadku pracy w różnych instytucjach, itp.). Do grupy drugiej zaliczane są osoby wykonujące pracę naukową (w tym przypadku potrzebne jest pismo z uczelni o wykonywaniu pracy naukowo-badawczej). W trzeciej grupie mogą się znaleźć osoby legitymujące się odpowiednimi dokumentami, z których wynika, że wykonują odpowiednią pracę poszukiwawczą (np. prokuratorzy, historycy sztuki, konserwa- torzy zabytków). W Polsce generalnie archiwa udostępniają swoje zbiory po upływie 30 lat od ich wytworzenia (o ile są jawne i nie obłożone specjalną kluzulą nieudostępniania w interesie państwowym). Ogromną rolę ma obecnie Instytut Pamięci Narodowej dysponujący zbiorami akt osobowych, przejętych po byłych organach bezpieczeństwa wewnętrznego minionego ustroju socjalistycz- nego (1944 - 1989). UWAGA PRAKTYCZNA: Przy korzystaniu ze zbiorów lub ocenie prac naukowych pisanych w przeszłości konieczna jest znajomość KONKORDANCJI czyli daty nałożenia odpowiedniego wykazu kolejnych sygnatur jednostek inwentarzowych („Polski słownik archiwalny”p.red. Wan- dy Maciejewskiej, Warszawa 1974r.). MUZEUM O ile archiwum jest zbiornicą źródeł pisanych, to muzeum gromadzi zabytki kultury materialnej. Głównym celem muzeum jest zachowanie dla współczesnych i przyszłych pokoleń najcenniej- szych przedmiotów, które świadczą o bogatej przeszłości cywilizacyjnej i kulturowej narodu i państwa. Oprócz gromadzenia, opracowywania, konserwacji i przechowywania zbiorów, praca muzeum polega także na udostępnianiu zebranych tu dzieł zwiedzającym. Cel ten osiąga muzeum poprzez organizację stałych i okresowych ekspozycji, a także działalność popularyzatorską polegającą na wydawaniu różnego rodzaju publikacji w formie przewodników po wystawach, periodyków, specjalistycznych czasopism i informatorów. Do zadań muzeów należy też umożliwianie korzystania ze zgromadzonych zbiorów badaczom historycznym, etnografom, znawcom kultury i sztuki.. Z reguły odbywa się to w pracowniach muzeów, w których udostępnia się zainteresowanym naukowcom dany przedmiot i z pomocą specjalisty - muzeologa służy pomocą w rozwiązywaniu problematyki badawczej. Najogólniejszym podziałem muzeów w Polsce jest rozróżnienie tych placówek na humanisty- czne, przyrodnicze i historii techniki. Jednakże spora liczba i różnorodność zbiorów utrudnia dokonanie takiego podziału, który by obejmował wszystkie muzea w naszym kraju. W strukturze zewnętrznej przyjmuje się podział na muzea centralne, okręgowe i inne, zaś pod względem merytorycznym na muzea narodowe, archeologiczne, etnograficzne, historyczne i wielodziałowe. Zbiory muzeów narodowych (Warszawa, Gdańsk, Kielce, Kraków, Poznań, Szczecin, Wrocław) obejmują wiele dziedzin sztuki: malarstwo, rzemiosło artystyczne, ryciny, ikonografię, numi- zmatykę, sztukę ludową, militaria. Muzea archeologiczne (Warszawa, Gdańsk, Kraków, Poznań, Łódź, Wrocław) przechowują za- bytki świadczące o rozwoju społeczeństw pierwotnych, od czasów najdawniejszych do średnio- wiecza. Muzea etnograficzne (Warszawa, Kraków, Poznań, Zakopane, Toruń, Wrocław) gromadzą i udostępniają zabytki kultury ludowej: materialnej, społecznej i duchowej (narzędzia pracy, wytwory artystów ludowych, budownictwo, sprzęty, stroje ludowe, instrumenty muzyczne, przedmioty związane z obrzędami i zwyczajami). Niekiedy muzea etnograficzne są usytuowane na terenie etnograficznych parków narodowych ( Dziekanowice, Sanok, Olsztynek). Gromadzą one na swoim terenie niekiedy całe obiekty: wiatraki, spichlerze, młyny, budowle sakralne, domostwa wiejskie, itp. (np. Muzeum Wsi Lu- belskiej w Lublinie). Muzea historyczne (Warszawa, Gdańsk, Kraków, Poznań, Wrocław) dotyczą przeszłości regionu i miejscowości w których funkcjonują. Do tej samej grupy zalicza się muzea zorganizowane na terenie byłych obozów koncentracyjnych (Oświęcim-Brzezinka, Majdanek, Sztutowo a także Muzeum Martyrologii i Walki Jeńców Wojennych w Łambinowicach) Do muzeów mających charakter centralny należą : Muzeum Wojska Polskiego, Muzeum Teatra- lne, Muzeum Techniki - wszystkie w Warszawie, Centralne Muzeum Morskie w Gdańsku, Mu- zeum Żup Solnych w Wieliczce, Muzeum Romantyzmu w Opinogórze. Muzea okręgowe to przeważnie placówki wielodziałowe, związane z danym województwem. Organizacja wewnętrzna muzeum opiera się na oddziałach, zespołach działów i działach.Oddzia- ły podległe poszczególnym muzeom narodowym stanowią samodzielne placówki, grupujące z reguły jednotematyczne zbiory muzealne. Zespoły działów gromadzą zabytki z określonej epoki historycznej lub pewnej dziedziny twórczości. Muzea radomskie: Muzeum Okręgowe im. Jacka Malczewskiego, Rynek 11; Muzeum Sztuki Współczesnej, Rynek 4/5; Muzeum Wsi Radomskiej, Szydłowiecka 30; Muzeum Harcerstwa, Śniadeckich 2. Staropolski Okręg Przemysłowy - Sielpia koło Końskich: Muzeum Starożytnego Hutnictwa - Nowa Słupia (stanowisko archeologiczne w miejscu starego piecowiska, liczne dymarki). Muzeum Etnograficzne w Kozienicach. Muzeum Twierdzy Dęblin (Towarzystwa Przyjaciół Dęblina). TEORIA WIEDZY POZAŹRÓDŁOWEJ OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA WIEDZY POZAŹRÓDŁOWEJ Aby poznać przeszłość badacz dziejów oprócz źródeł historycznych musi znać epokę, która dotyczy właśnie studiowanego zagadnienia.. Innymi słowy aby móc badać wybrany problem historyczny powinien być na jego temat oczytanym, a także znać założenia teoretyczne w zakre- sie prowadzenia pracy naukowej z dziedziny historii. Jak wiadomo każdy człowiek reprezentujący daną profesję posiada określony zasób wiedzy specjalistycznej. Podobnie historyk dysponuje odpowiednią wiedzą, która jest niezbędną dla odtwarzania i studiowania dziejów. Jest to wiedza źródłowa i pozaźródłowa. Wiedza źródłowa to wiedza - o czym była mowa już wyżej - wynikająca ze znajomości źródeł. Wiedza zaś poza- źródłowa to zarówno ogólna, codzienna wiedza zwana potoczną (można ją traktować po prostu jako doświadczenie) oraz wiedza naukowa. Wyróżnienia na wiedzę źródłową i pozaźródłową dokonał prof. Jerzy Topolski. Według niego w skład wiedzy pozaźródłowej wchodzą:
wie obserwacji życia i wyciągania wniosków).
historyków i specjalistów). Nas oczywiście najbardziej będzie interesowała POZAŹRÓDŁOWA WIEDZA NAUKOWA. Jej podstawą jest zasób wiadomości tkwiący w naukowej literaturze historycznej. Literatura dla historyka stanowi podstawowe naukowe źródło wiedzy pozaźródłowej. Jest więc głównym ogni- wem w jego warsztacie badawczym. Można właściwie powiedzieć, że podejmując studia histo- ryczne mamy obowiązek przyswojenia sobie treści wielu prac historycznych. Na początku stu- diów trudno od razu mieć pełne rozeznanie, co należy czytać i w jakiej kolejności. Dlatego ist- nieje potrzeba zapoznania się z rodzajami literatury naukowej i jej rolą w warsztacie pracy historyka. LITERATURA HISTORYCZNA , JEJ ZNACZENIE I PODZIAŁ Historia jak każda nauka wymaga ustawicznego śledzenia nowości wydawniczych. Związane jest to z faktem postępu w tej, jak zresztą w każdej dziedzinie. Nierzadko stawiane pytanie jakie znaczenie mają nowo powstałe prace z historii, skoro zostały danemu zagadnieniu już wcześniej poświęcone publikacje, świadczą o zdecydowanie płytkim i pobieżnym traktowaniu tej dyscypli- ny. Nie można zapominać przecież, że historię jak każdą naukę charakteryzuje postęp nie tylko metod badań, ale także wynikający z odkrycia nowych źródeł. Każda więc nowa praca stanowi kolejny krok naprzód w ogólnym postępie badawczym, zaś ogólniej mówiąc z zakresie pełniej- szego poznania przeszłości. Powstaje też pytanie, czy historyk powinien znać dawniejsze prace swoich poprzedników? Okazuje się, że tak. Po pierwsze znajomość dawniejszej literatury daje ogólne rozeznanie w postępie badań: stanowi też punkt wyjściowy dla wszelkiej pracy badawczej (przykład: począ- tkujący doktorant musi zapoznać się z wszelką literaturą i stanem badań na interesujący go temat i to zanim sam przystąpi do badań). Nie można też zapominać, że dana praca powstała w określonych okolicznościach, a więc odzwierciedla ówczesny poziom badań historycznych, niezależnie czy oceniamy ją dobrze czy źle. Najbardziej ogólny podział literatury historycznej sprowadza się do jej charakteru a więc do prac naukowych i popularnonaukowych. Do pierwszej grupy zaliczamy więc publikacje, które przede wszystkim cieszą się zainteresowa- niem ludzi nauki. Często są to prace bardzo specjalistyczne, pisane trudnym, referatowym stylem z uwzględnieniem specyficznego języka, obfitującego w terminy i wyrażenia charakterystyczne dla danej dziedziny wiedzy. Literatura ta jest kierowana do wąskiego kręgu odbiorców. Literatura popularnonaukowa, w odróżnieniu od poprzedniej może zainteresować szersze gremium czytelników; przystępna dla osób niekoniecznie będących historykami. Drugi sposób podziału literatury dotyczy formy pracy. Rozróżniamy tu takie publikacje jak: encyklopedie, słowniki i przewodniki, podręczniki, monografie, rozprawy, recenzje, wydawni- ctwa źródłowe i bibliografie. Trzecie kryterium podziału dotyczy sposobu ujęcia danej pracy, a więc: analityczny, syntety- czny, informacyjny, niformacyjno-syntetyczny, analityczno-syntetyczny, sprawozdawczy, polemiczno-oceniający, podsumowujący osiągniętych wyników. RODZAJE PRAC NAUKOWYCH
i) BIBLIOGRAFIE MONOGRAFIA - jest najpoważniejszą naukową pracą historyczną. Nosi charakter analityczny na temat jednego, wybranego zagadnienia. Zawiera odtworzenie faktów i pogląd na analizowane zagadnienie, a także krytykę źródeł i literatury jego dotyczących. Oparta na szerokiej bazie naukowej posiada przypisy nie tylko wskazujące na dany fragment źródła lub pozycję biblio- graficzną, ale również całe komentarze (np. w przypadku niezgodności poglądów różnych autorów). Zawiera też uogólnione stanowisko autorskie. Wydawana z reguły jako samodzielna książka. Często jest to praca związana z uzyskaniem stopni lub tytułów naukowych (dysertacja). WYDAWNICTWO ŹRÓDŁOWE - to publikacja oryginalnych tekstów źródłowych wraz z rozwiązaniem zawartych w nich skrótów, określonych wyrażeń i zwrotów (w formie przypisów). Wydawnictwo źródłowe informuje z jakich materiałów korzystało. Źródła starożytne i średniowieczne z uwagi na niewielką ich ilość wydane zostały wszystkie. Pozostałe odwrotnie, zważywszy na ogromną ich ilość , tylko w formie wyboru tekstów. Lustracje województwa podlaskiego 1570 - 1576 (J.Topolski, J.Wiśniewski), Wrocław-Warszawa 1959. Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego ,t.I-III (J.Woliński, J.Michalski, E.Rostworowski, Wrocław 1955-1960. Inwentarze mieszczańskie z XVIII wieku z ksiąg miejskich i grodzkich Poznania, t.I-II (J.Burszta, Cz.Łuczak), Poznań 1962-1965. Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, t.I ,Londyn 1970. Polska w latach 1918-1939. Wybór tekstów źródłowych do nauczania historii, Warszawa 1986. Pod znakiem biało-czerwonej szachownicy. Wybór tekstów źródłowych do zajęć seminaryjnych i ćwiczeń z historii polskiego lotnictwa wojskowego (A. Przedpełski), Dęblin 1986. ROZPRAWY, STUDIA - zwane też niekiedy pracami, poświęcane są określonej problematyce i jej szczegółowej analizie. Nie dają one ujęcia syntetycznego o charakterze monograficznym. Mogą natomiast zawierać wskazania na określoną problematykę badawczą, ale z reguły nie zawierają jej rozwiązania. Mogą być też podsumowaniem pewnego etapu badań nad danym zagadnieniem, ukazywać jego luki i niedociągnięcia. Mogą zawierać pewne uzupełnienia. Każda z nich opatrzona licznymi przypisami, w których cytuje się źródła i literaturę na poparcie swoich wywodów. Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Filozoficzno-Historyczny , (wyd. od 1874; po od- zyskaniu niepodległości w 1918r. Polskiej Akademii Umiejętności). Ogólnie wydano 71 tomów rozpraw: ostatnio w 1946 roku. Rozprawy Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Prace Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. ŁĘCZNA - Studia z dziejów miasta (red. Emil Horoch), Łęczna 1989. ARTYKUŁY - to publikacje o charakterze informacyjnym, analitycznym, polemicznym bądź syntetycznym. Niekiedy tylko sygnalizują określony problem. Pisane są też pod kątem przyczyn- karskim. Chodzi w tym wypadku o zasygnalizowanie bardzo wąskiego, nieznanego szerszemu gremium zagadnienia w celu zainteresowania i pobudzenia do aktywności dla prowadzenia dalszej pracy badawczej nad jego rozwiązaniem. Formowanie lotnictwa polskiego na Zachodzie Europy oraz poglądy na jego wykorzystanie w II wojnie światowej, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 2/1987, 36 stron. RECENZJE - publikacje o charakterze sprawozdawczym bądź polemicznym. Pisane dla oceny poszczególnych opracowań. Niekiedy zawierają uzupełnienia do recenzowanego tekstu. Mogą też proponować dalsze badania określonej problematyki. Pełna recenzja winna zawierać krytykę zawartego materiału i jego wartości naukowej; metod opracowania, tzn. krytyki i interpretacji zarówno źródeł jak i literatury oraz metodologii, czyli sposobu rozumienia omawianych faktów i ich znaczenia dla rozwoju procesu dziejowego. CZASOPISMA - zwane często periodykami czyli okresowo ukazującymi się publikacjami naukowymi bądź popularnonaukowymi ( w odróżnieniu od czasopism popularnych zwanych często żurnalami np. poświęconych modzie, motoryzacji, żeglarstwu, rozrywce itp). Są to publikacje jednostkowe, zawierające drobniejsze wystąpienia, studia, artykuły, recenzje, zapiski krytyczne, sprawozdania naukowe, zestawienia bibliograficzne, itp. Z uwagi na przedział czasowy w jakich się ukazują rozróżniamy: roczniki, półroczniki, kwar- talniki, dwumiesięczniki i miesięczniki. Kwartalnik Historyczny - organ Instytutu Historii PAN Przegląd Historyczny - kwartalnik Towarzystwa Miłośników Historii w Warszawie Wojskowy Przegląd Historyczny - organ MON Mówią Wieki - miesięcznik PZWS, obecnie Domu Wydawniczego „BELLONA” PRACE POPULARNONAUKOWE - publikacje mające na celu ukazanie ogółowi społeczeń- stwa najnowszych osiągnięć nauki. W pracach tych z reguły znajdują się treści problematyki już przebadanej. Powinno się unikać przeciążania ich nadmierną ilością przypisów i cytatów, zniechęcających przeciętnego odbiorcę do czytania. Do głównych serii wydawniczych należą: Dzieje narodu i państwa polskiego „Biblioteki Wiedzy Historycznej” Światowid - Biblioteki Popularnonaukowej Liczne wydawnictwa „Towarzystwa Wiedzy Obronnej” -MON Wydawnictwo specjalizujące się w tego rodzaju publikacjach to „Wiedza Powszechna” Sporą ilość prac popularnonaukowych publikują liczne towarzystwa historyczne, etnograficz- ne, językoznawcze, regionalne. PODRĘCZNIKI - to syntetyczne ujęcie materiału służącego do nauki z danej dziedziny. W odniesieniu do historii musi obejmować wszystkie gałęzie życia społecznego, wiążąc je w jedną całość po to by ucząc się można było zrozumieć cały proces dziejowy. Może mieć układ problemowy bądź chronologiczny. Z reguły obejmuje tylko pewien prze- dział czasowy np.: Historia powszechna średniowiecza Historia Polski 1914-1939 Rozróżnia się trzy rodzaje podręczników historii, związanych z kolejnym etapem edukacji: dla szkół podstawowych, średnich i wyższych.. Główną różnicą jest przyjęty język i forma narracji, która musi odpowiadać stopniowi intelektualnemu związanemu z ogólnym rozwojem umysłowym ucznia bądź studenta. Na studiach oprócz podręczników bardzo pomocnymi są skrypty. Są to przeważnie wewnętrzne wydawnictwa autorstwa kadry naukowej danej uczelni. ( zazwyczaj gdy nie ma na ten temat podręczników bądź literatura fachowa jest bardzo zróżni- cowana albo trudno dostępna). Zdarza się też, że wyjątkowo wartościowe skrypty osiągają renomę ogólnokrajową i wówczas są publikowane jako książki. (np.Nauki pomocnicze historii autortwa prof. Józefa Szymańskiego). Układ skryptów w zasadzie odzwierciedla program nau- czania na danym kierunku studiów. INFORMATORY I REPETYTORIA - to publikacje zwarte, które zawierają pewną zamkniętą dziedzinę wiedzy. Odnotowują uporządkowane w czasie i przestrzeni daty i fakty. Informatory zawierają szereg wiadomości dotyczących wąskiej specjalizacji. Służą pomocą przy odszukiwaniu potrzebnych treści Izydor Koliński, Regularne jednostki Wojska Polskiego (lotnictwo).Formowanie, działania bojowe, organizacja, uzbrojenie, metryki jednostek lotniczych. Krótki informator o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej, Warszawa 1978. II wojna światowa. 1939 - 1945. Informator, Warszawa 1962. Tysiąc lat dziejów Polski (Wł. Kurkiewicz, A.Tatomir, W.Żurawski), Warszawa 1962. Dzieje świata (St.Arnold, Wł. Kurkiewicz, Adam Tatomir, Wiesław Żurawski), Warszawa 1976. Repetytoria - służą głównie do powtarzania materiału (np. przed egzaminem).Niekiedy zwane „brykami” (np. skrót elementarnych wiadomości, lektury szkolnej, tłumaczeń utworów klasycznych, rozwiązań matematycznych). Ostatnio w księgarniach jako popularne ściągawki ( Historia dla licealistów). ENCYKLOPEDIA - wydawnictwo obejmujące całokształt wiedzy o świecie przyrody i dziejach społeczeństwa. Encyklopedie dzielą się na powszechne (ogólne) oraz specjalistyczne. Głównie wydawane przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Encyklopedia staropolska - Zygmunta Glogera, t. I-IV, Warszawa 1958. Encyklopedia staropolska - Aleksandra Brucknera, t. I-II, Warszawa 1939. Encyklopedia polska, t.I-V, Kraków 1912-1923. Encyklopedia kościelna, t.I-XXX, Warszawa-Włocławek 1873-1933. Encyklopedia katolicka, t.I-IV, Lublin 1973-1983. Encyklopedia wychowania, t.I-III, Warszawa 1933-1939. Encyklopedia powstań śląskich, Opole 1982. Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, t. I-II, Warszawa 1981 Encyklopedia wojskowa - Ottona Laskowskiego, t. I-VII, Warszawa 1931-1939 (obecnie drukowany jest reprint) Encyklopedia II wojny światowej, Warszawa. 1975. Encyklopedia spraw międzynarodowych i ONZ - Edmunda Osmańczyka, Warszawa 1974. Mała encyklopedia lotnicza, Warszawa 1938. Mała encyklopedia lotników polskich (Jerzego Koniecznego i Tadeusza Malinowskiego), Warszawa 1983. Encyklopedia lotnictwa wojskowego, t. I-XVIII, Warszawa 1995. SŁOWNIK - wydawnictwo leksykograficzne, obejmujące zbiór wyrazów z odpowiednim ich objaśnieniem. Pomaga w ustalaniu znaczenia poszczególnych wyrazów w różnych językach, a także znaczenia poszczególnych terminów. Daje też duże usługi przy badaniu nazw miejsco- wych, przedmiotów, imion własnych, itd. Z tego też powodu słowniki - szczególnie te specjali- styczne - stanowią nieodłączną część warsztatu pracy historyka. Słownik historii Polski, Warszawa 1969. Mały słownik historii Polski (Witolda Sienkiewicza), Warszawa 1991. Mały oxfordzki słownik historii świata w XX wieku (edycja polska), Londyn 1992. Polski słownik biograficzny,t. I-VII, Kraków 1935-1948; t. VIII-XXV,Wrocław-Kraków- Gdańsk 1959-1980; t. XXVI-XXXI, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1981-1989; t. XXXII-XLIII (zeszyt 176), Warszawa-Kraków 2004. Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939-1944 (Andrzeja Krzysztofa Kunerta), t.I-II, Warszawa 1987. PRZEWODNIKI - pełnią podobną funkcję jak informatory. Głównie wykorzystywane są w ruchu turystyczno-krajoznawczym i regionalistycznym. Zawierają sporo wiadomości o obiektach na terenie całego kraju. Wydawane też są dla poszczególnych obiektów (np. Katedra na Wawelu, Zamek w Łańcucie, Stary cmentarz w Fajsławicach, Almanach Częstochowy, Dęblin i okolice). BIBLIOGRAFIE - wydawnictwa o charakterze ogólnym. Zawierają zestawienie, opis i klasyfikację dorobku określonej wiedzy lub nauki. Największą polską pozycją jest „Biblio- grafia polska” Karola Estreichera i jego syna Stanisława (pierwszy opracował 22 tomy; drugi pozostałe dziesięć). Wydawana od 1870 roku. (prof. Stanisław Estreicher został zamordowany przez hitlerowców w Sachsenchausen). Do 1815 roku sięga „Bibliografia historii polskiej” Ludwika Finkla, cz.I-III Lwów 1891, Kraków 1914; Przedruk Warszawa 1955. Szczególnymi wydawnictwami dotyczącym pracy historyków są publikacje dotyczące historii historiografii. Ukazują one dorobek różnych historyków w wielu dziedzinach, a więc parających się historią powszechną i Polski, historią stosunków społecznych, gospodarczą , historią kultury, sztuki. Ukazują też pewne nurty i tendencje rozwojowe, ich postępowość lub wsteczność. Omawiają często szkoły historyczne, stan badań, dorobek poszczególnych ośrodków akademi- ckich w dziedzinie historii. Zawierają też ocenę wartości prac historycznych poświęconych różnym zagadnieniom (np. z historii architektury, medycyny, handlu, motoryzacji, wojskowo- ści). LITERATURA: Benon Miśkiewicz, Wprowadzenie do badań historycznych, Ławica/Poznań, s.92 - 120. Marian Pawlak, Jerzy Serczyk, Podstawy badań historycznych, skrypt dla stu- dentów I roku studiów, Bydgoszcz 1999, s. 65-95. BIBLIOTEKA NAUKOWA I JEJ ZNACZENIE W WARSZTACIE PRACY HISTORYKA Biblioteka naukowa po archiwum i muzeum jest trzecim miejscem pracy badacza historii. O ile biblioteki publiczne pełniące rolę placówek kulturalno-oświatowych, zaspokajają potrzeby czytelnicze przeciętnego mieszkańca naszego kraju, to biblioteki naukowe obok udostępniania swoich zbiorów ludziom nauki (zarówno kadrze naukowo-dydaktycznej jak i studentom), umożliwiają też rozwój badań i wielokierunkowe studia. By uzyskać zgodę na korzystanie z księgozbiorów trzeba okazać legitymację pracowniczą bądź indeks. Zadaniem pracowników bibliotek naukowych jest gromadzenie, przechowywanie, opracowy- wanie i udostępnianie zbiorów. Sporządzają oni, a także wydają różnego rodzaju inwentarze i katalogi (alfabetyczne i rzeczowe - zwane też niekiedy autorskimi bądź tytułowymi). Udzielają ponadto fachowego poradnictwa i informacji (naukowej i międzybibliotecznej). Biblioteki naukowe dysponują bardzo wartościowymi niekiedy zbiorami, w tym rękopisami, starodrukami, nutami, starymi fotografiami, rycinami, planami i mapami. Niektóre biblioteki posiadają w swych zbiorach szczególnie drogocenne arcydzieła sztuki dru- karskiej (np. inkunabuły tj. pozycje wydane od momentu wynalezienia druku do1500 roku). Należą tu także pojedyncze egzemplarze trudno dostępnych książek, unikalnych druków, albumów (prawdziwe tzw. „białe kruki”, często pochodzące z prywatnych kolekcji a będące darami lub pozyskane drogą kupna na giełdach i targach księgarskich .Noszą one nazwę „cymeliów”. W oparciu o te właśnie książki, atlasy, i inne materiały, które znajdują się w zasobach danej biblioteki naukowej można pracować w czytelni, tj. specjalnie wyodrębnionym pomieszczeniu, w którym obowiązują pewne reguły postępowania (reguluje to wewnętrzny regulamin biblioteki). Niektóre z nich wyposażone są w urządzenia techniczne, w dużym stopniu wspie- rające prowadzenie prac badawczych (czytniki mikrofilmowe, urządzenia kserograficzne, kopiarki, itp.). Do najważniejszych bibliotek w kraju należą: - BIBLIOTEKA NARODOWA w Warszawie (przechowuje rękopisy, druki, ikonografię, karto- grafię, fonografię). - BIBLIOTEKA SEJMOWA w Warszawie (przechowująca materiały źródłowe z działalności Sejmu i urzędów, dotyczące spraw parlamentarnych państwa i prawa). - CENTRALNA BIBLIOTEKA WOJSKOWA w Warszawie. - BIBLIOTEKA ARCHIDIECEZJALNA w Warszawie. - BIBLIOTEKA ŻYDOWSKIEGO INSTYTUTU HISTORYCZNEGO w Warszawie. - BIBLIOTEKI KAPITULNE w Gnieźnie i we Wrocławiu. - BIBLIOTEKA POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK . Rozległą sieć bibliotek posiada POLSKA AKADEMIA NAUK (Biblioteka Gdańska PAN, Biblioteka Krakowska PAN, Biblioteka Kórnicka PAN, Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich PAN we Wrocławiu). Kolejną, najważniejszą grupą bibliotek naukowych są biblioteki szkół wyższych, szczególnie uniwersyteckie. Najzasobniejsze zbiory tych bibliotek znajdują się w Gdańsku, Katowicach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Poznaniu, Szczecinie, Toruniu, Warszawie i Wrocławiu. PRAGMATYCZNE PODSTAWY METODOLOGII HISTORII OGÓLNE ROZWAŻANIA O PERIODYZACJI DZIEJÓW I JEJ ELEMENTACH Już w trakcie pierwszego wykładu poświęconego podstawowym pojęciom historii przytoczyli- śmy ogólny podział dziejów pod względem chronologicznym, tj. :
Dla historyka aktualnie zajmującego się przeszłością taki ogólny podział jest jednak dalece niewystarczający. Dzieje bowiem społeczeństwa składają się z różnych dziedzin życia. Boga- ctwo i różnorodność faktów, a także ich powiązań i wynikających z tego prawidłowości rozwo- ju ludzkości (od pojawienia się człowieka na ziemi aż po czasy nam współczesne) wymaga uszczegółowienia tych dziejów, określonej systematyzacji i podziału. Każdy okres dziejów społeczeństwa ma odrębny, specyficzny charakter. Dostrzeżono to już dawno, ale dokonując podziału historii ludzkości na pewne odcinki, czyniono to - można powiedzieć - mechanicznie. Głównym kryterium podziału były wówczas cele praktyczne. Dopiero historiografia nowożytna zwróciła uwagę na konieczność takiej periodyzacji historii, która by wynikała z rozwoju sił wytwórczych i panujących stosunków społecznych, a więc pro- cesu dziejowego. Zwrócono wówczas też uwagę, że w ogólnym całokształcie dziejów, nie wszystkie społeczeństwa rozwijały się w sposób równomierny. Dzieje cywilizacji wyraźnie wskazują, że pewne regiony świata rozwijały się szybciej, inne wolniej. Nawet rozwój poszczególnych narodów i państw czy to w Europie, Azji Mniejszej czy na dalekim Wschodzie przebiegał również niejednakowo. Ponadto złożoność tego problemu wskazuje również, iż w pewnych dziedzinach jak gospodarka, sztuka, architektura czy wojskowość, niektóre nacje odnotowywały większe sukcesy, inne mniejsze. A mimo to muszą te wszystkie kraje pozostawać w zgodności z ogólnym podziałem dziejów (z jednoczesnym - ma się rozumieć - wskazaniem na specyfikę rozwoju tego czy innego narodu bądź państwa). Podstawowym przeto metodologicznym zabiegiem stała się konieczność wyodrębnienia z ogól- nego pojęcia historii pewnych elementów, tj. epok, formacji, okresów i etapów. Właśnie w opar- ciu o te dopiero pojęcia dokonano współczesnego podziału dziejów społecznych. Żaden bowiem autor - na co zupełnie słusznie zwraca uwagę prof. Miśkiewicz - nie jest w stanie napisać choćby podstawowego podręcznika z historii bez uprzedniego podziału dziejów na okresy. Okresy te z kolei wyznaczają dalsze etapy rozwoju społecznego i stanowią ogólną konstrukcję przedstawia- nych dziejów. Z periodyzacji historii wynikają też poszczególne tematy i problemy badawcze, co ma z kolei bardzo ważne znaczenie praktyczne w pracy historyka. W przeszłości o podziale chronologicznym decydowały różnorodne, a niekiedy nawet przypa- dkowe fakty historyczne. I tak np. podstawową cezurą rozdzielającą starożytność od wieków średnich stał się 476 rok n.e., czyli data upadku cesarstwa zachodniorzymskiego (konkretnie zaś detronizacja cesarza Romulusa Augustulusa przez najemników barbarzyńskich na czele których stanął pochodzący z plemienia Skirów wódz Odoaker i odesłanie insygniów do Kon- stantynopola). Fakt to bezsporny. Ale trzeba pamiętać, że na terenie byłego cesarstwa rzymskie- go powstało szereg państw barbarzyńskich, na które dosyć istotny, dalszy wpływ wywierali cesarze wschodni. Data więc 476 roku n.e. jako przełomowa stała się więc kontrowersyjną. Podobnie rzecz się ma z rokiem 1492, tj. odkryciem Ameryki przez Krzysztofa Kolumba, która tradycyjnie zamyka epokę średniowieczną. Prawdą jest, iż od tej pory zaczął się okres podboju i kolonizacji nowych lądów, to jednak w Europie nie doszło z tego powodu do jakiś nagłych zmian. Przeobrażenia związane z tą kolonizacją, a więc z dostawami złota jak również tropikal- nych roślin, owoców, warzyw czy korzeni powoli zaczęły zmieniać oblicze państw europejskich, nie mówiąc już osiedlaniu się na kontynencie amerykańskim pierwszych pielgrzymów z Anglii (słynny rejs statku „MAYFLOWER” - 1620r.) Do innych, ale też kontrowersyjnych dat należą: upadek Konstantynopola - 1453r., wynalazek druku przez Johanna Gutenberga 1455r.; wystąpienie Lutra 1517r. czy wreszcie z dziejów najnowszych wybuch I wojny światowej. W periodyzacji dziejów poszczególnych państw nierzadko kierowano się okresami panowania znanych dynastii: we Francji Merowingów, Karolingów i Kapetyngów (linie boczne Walezjusze i Bourbonowie): w Anglii Plantageneci (Lancastrowie i Yorkowie), Tudorowie; W Czechach - Przemyślidzi; W Rosji Rurykowicze; w Polsce Piastowie i Jagiellonowie. WSPÓŁCZESNA PERIODYZACJA DZIEJÓW POWSZECHNYCH We współczesnej historiografii stosowany jest tradycyjny podział dziejów na epokę starożytną, średniowieczną, nowożytną i najnowszą. Jednakże podział ten został usankcjonowany nie różnorodnymi datami i przypadkowymi zdarzeniami, ale pojawieniem się nowych formacji społeczno-ekonomicznymi jako tworami wyższej jakości. I EPOKA STAROŻYTNA Formacja WSÓLNOTY PIERWOTNEJ
Formacja NIEWOLNICTWA
II EPOKA ŚREDNIOWIECZNA Formacja FEUDALNA
III EPOKA NOWOŻYTNA Formacja KAPITALISTYCZNA
IV EPOKA NAJNOWSZA Epoka dwóch formacji społeczno-ekonomicznych .
PROPOZYCJE PERIODYZACJI DZIEJÓW POLSKI Nie ma ostatecznie ustalonej periodyzacji historii naszego kraju, aczkolwiek takie próby były w przeszłości podejmowane. Jednym z cieszących się autorów, żyjącym jeszcze w XIX wieku był prof. Anatol Lewicki. W swoim dziele pt. „Zarys historii polskiej aż do najnowszych czasów” (pięć wydań - ostatnie pośmiertne w 1902r. we Lwowie) przyjął następujący podział: Część I („Epoka I”) Polska pod Piastami i Ruś pod Rurykowiczami aż do 1386r.
Część II („Epoka II”) Państwo litewsko-rusko-polskie pod Jagiellonami, 1386 - 1572.
Część III („Epoka III”) Rzeczpospolita Polska pod królami wolno obranymi, 1572-1595.
Część IV („Epoka IV”) Czasy porozbiorowe od roku 1795.
Kolejnym historykiem cieszącym się wielkim uznaniem był Michał Bobrzyński, autor trzytomo- wego dzieła pt.: „Dzieje Polski w zarysie” (cztery wydania w latach 1877 - 1931). Oto jego ujęcie periodyzacyjne: Okres pierwszy od X do połowy XIII wieku. Polska pierwotna. Okres drugi od połowy XIII do końca XV wieku. Polska średniowieczna. Okres trzeci od końca XV do końca XVIII wieku. Polska nowożytna. Okres czwarty od III rozbioru do wskrzeszenia państwa. Już na pierwszy rzut oka widać, że autor pomimo aż trzech tomów dziejów Polski, podzielił całą historię naszego kraju na cztery zasadnicze okresy. Periodyzację szczegółową oparł o różne przesłanki, w tym głównie okresy panowania poszczególnych władców. Pominął, czy też raczej nie docenił stosunków społeczno-gospodarczych. Jedna z ostatnich propozycji periodyzacji zawarta jest w opracowaniu zbiorowym pt.:”Dzieje Polski” pod red. Jerzego Topolskiego, Warszawa 1975. (autorzy: Jan Żak, Benon Miśkiewicz, Antoni Gąsiorowski, Jerzy Topolski, Jan Wąsicki, Lech Trzeciakowski, Antoni Czubiński). Pewne novum tej periodyzacji wypływa z integralnego ujęcia dziejów narodu i państwa pol- skiego od czasów najdawniejszych do 1975 roku włącznie. Synteza ta składa się z następujących części: I - Ziemie polskie w starożytności. II - Polska średniowieczna. III - Polska nowożytna (1501 - 1795). IV - Ziemie polskie między trzecim rozbiorem a kongresem wiedeńskim (1795 - 1815). V - Ziemie polskie pod panowaniem państw zaborczych (1815 - 1918). VI - Polska w okresie dwudziestolecia międzywojennego. VII - Polacy i sprawa polska w okresie II wojny światowej. VIII- Główne etapy i kierunki rozwoju Polski Ludowej. Kolejna syntetyczna praca zespołu Instytutu Historii PAN pt.: „Zarys historii Polski” pod red. Janusza Tazbira ukazała się w 1979 roku (autorzy: Tadeusz Manteuffel, Jerzy Dowiat, Stanisław Trawkowski, Andrzej Wyczański, Janusz Tazbir, Emanuel Rostworowski, Władysław Zajewski, Janina Leskiewiczowa, Krzysztof Groniowski, Marian Marek Drozdowski, Eugeniusz Duraczyński, Franciszek Ryszka). Rozdział I. Monarchia wczesnopiastowska. Rozdział II. Schyłek wieków średnich. Rozdział III. Epoka odrodzenia. Rozdział IV. Panowanie Wazów i epoka baroku. Rozdział V. Czasy saskie i oświecenie. Rozdział VI. Pierwszy okres walk o niepodległość 1795 - 1831. Rozdział VII. Okres międzypowstaniowy Rozdział VIII. Na przełomie stuleci. Rozdział IX. Dzieje II Rzeczypospolitej. Rozdział X.W latach II wojny światowej. Rozdział XI. Polska Ludowa. Porównując przedstawione podziały historii Polski nietrudno dostrzec różnice. Jak jednak zostało już wyżej zaznaczone, nie ma ostatecznej zgodności co do jednolitej czy też znormali- zowanej periodyzacji historii naszego kraju. Wynika to z przyjęcia odmiennych założeń przy klasyfikacji chronologicznej dziejów Polski. Mimo to periodyzacja jest głównym punktem wyjścia dla ustalenia dziedziny, tematu i problematyki badawczej dla każdego historyka podej- mującego pracę naukową. Daje bowiem ona pogląd na podział procesu dziejowego i umożliwia tym samym sprecyzowanie tematu a także zagadnień szczegółowych. Warto też zaznaczyć, że współczesne podziały dziejów naszej ojczyzny nie różnią się od siebie aż tak bardzo. Można zaryzykować stwierdzenie, iż właściwie pewne odmiany tkwią w szczegółach, natomiast ogólne kryteria podziału mieszczą się w tradycyjnych okresach ogólnych dziejów cywilizacyjnych świata (szczególnie zaś historii i kultury zachodnioeuropejskiej). NAUKOWY SPOSÓB REKONSTRUKCJI PROCESU DZIEJOWEGO WARSZTAT PRACY HISTORYKA Aby odtworzyć proces dziejowy muszą zaistnieć pewne prawidłowości, które stają się podstawą dla wszelkiej działalności badawczej historyka. Po pierwsze historyk musi dysponować określonym materiałem badawczym, a więc bazą źródłową. Źródła bowiem dostarczają informacji o faktach historycznych. Innymi słowy źródła przynoszą historykowi wiedzę źródłową. Po drugie historyk przy odtwarzaniu dziejów wykorzystuje w szerokim zakresie naukową litera- turę historyczną, własne doświadczenie oparte na dotychczasowym dorobku naukowym (a więc zarówno wiedzy ogólnej, jak też teoretycznej dotyczącej nauk historycznych) oraz dorobek in- nych historyków i specjalistów (archeologów, etnografów, ekonomistów, socjologów, demogra-fów). Wszystkie te elementy wchodzą w zakres wiedzy pozaźródłowej historyka, która stanowi obok wiedzy źródłowej drugą podstawową część jego warsztatu naukowego. Po trzecie historyk dysponuje pewnym zespołem narzędzi pracy, przy pomocy których poznaje, badawcze. Pozwalają mu one opracowywać ten materiał; można powiedzieć dokonać - i w tym zasadza się znaczenie metod jako narzędzi - jego obróbki. WARSZTAT PRACY HISTORYKA
ETAPY I POZIOMY PRACY HISTORYKA Praca historyka składa się z trzech etapów: I etap - ŹRÓDŁOZNAWSTWO II etap - KRYTYKA ŹRÓDŁA I JEGO INTERPRETACJA III etap - SYNTEZA DZIEJÓW Etapy te przebiegają zgodnie z zasadą przyjętą za historykami niemieckimi przez prof. Marcelego Handelsmana na dwóch różnych poziomach. Pierwszy - niższy, to umiejętność wyszukiwania i gromadzenia materiału źródłowego ( HEURYSTYKA). Drugi - wyższy, to z kolei badanie i interpretacja materiału badawczego a także wiązania go w proces dziejowy (HERMENEUTYKA). Oczywiście każdy z przytoczonych etapów pracy ma swoje odbicie w warsztacie historyka w postaci zastosowania odpowiednich narzędzi czyli metod badawczych. Metodologiczne ujęcie procesu dziejowego jest orężem historyka, broniącym go przed niewła- ściwym rekonstruowaniem dziejów. W tym też sensie wchodzi w zakres warsztatu jego pracy. POJĘCIE HIPOTEZY W BADANIU HISTORYCZNYM Każdy historyk przystępując do odtwarzania procesu dziejowego kroczy ściśle określonymi drogami badawczymi. Badanie historyczne bowiem nie jest postępowaniem dowolnym lecz wypracowanym przez naukę historyczną sposobem rekonstrukcji dziejów. Najogólniej ujmując to zagadnienie można powiedzieć, iż polega na stawianiu przeszłości odpowiednich pytań i szu- kaniu na nie odpowiedzi. W badaniu naukowym historii całość pytań jakie stawia historyk, można sprowadzić do trzech zasadniczych: a) CO BYŁO ? ( pytanie faktograficzne ) b) DLACZEGO BYŁO ? ( pytanie eksplanacyjne ) c) JAKIE PRAWA WYNIKAJĄ Z BADANIA ? ( pytanie teoretyczne) Przykład: Co było w 1025 roku ? - Jest to pytanie proste, wymaga tylko odpowiedzi zawierającej określenie zdarzenia. Odpowiedź : koronacja Bolesława Chrobrego. Dlaczego w 1025 roku koronował się Chrobry ? - Odpowiedź na to pytanie ma charakter wyja- śniający, zawiera bowiem przyczyny, które złożyły się na akt koronacji (eksplanacja). Odpowiedź prawidłowa - Bolesław Chrobry jako książę wykorzystał zgon niechętnego sobie cesarza niemieckiego Henryka II, a także niezgodną elekcję Konrada II w trudnym dla Polski momencie. Poprzez koronację na króla próbował podtrzymać prestiż dynastii Piastów i wzmoc- nić pozycję przewidzianego następcy, tj. Mieszka II. Koronacja ta w konsekwencji gwarantowała polskiemu władcy wyższy stopień w hierarchii feudalnej w Europie; zapobieżenie rozpadowi państwa w przyszłości a także umocnienie władzy centralnej i niepodzielność monarchii. Oczywiście są to pytania nieskomplikowane. Historyk odtwarzając dzieje posługuje się wieloma formami pytań, pozwalającymi zarówno na ustalanie faktów, jak też ich wyjaśnianie. Ze stawianiem pytań o przeszłość ściśle wiąże się postępowanie hipotetyczne. Termin „hipoteza” ( pochodzący od greckiego hypothesis ) oznacza naukowe przypuszczenie mające ułatwić wyjaśnienie określonego zdarzenia lub procesu historycznego. Jest to więc założenie oparte na prawdopodobieństwie, a wymagające sprawdzenia. Hipotezą w badaniu historycznym będzie zdanie (lub zdania) o przeszłości przed jego (ich) sprawdzeniem w drodze określonego postępowania badawczego. Sprawdzanie bowiem hipotez wiąże się z procedurą badawczą historyka i obejmuje po ustaleniu problematyki badań, odczyta- nie informacji ze źródeł, ich krytykę pozwalającą na ustalenie faktów, wyjaśnienie ich i łączenie oraz wyprowadzenie praw rządzących rozwojem dziejów. Prof. Jerzy Topolski rozpatrując hipotezy od strony teoretycznej, rozróżnia je na:
Sprawdzona hipoteza poszukiwawcza przy pełnym uzasadnieniu i potwierdzeniu w źródłach staje się twierdzeniem naukowym czyli tezą. Jeżeli jednak z różnych powodów nie możemy wysuniętej hipotezy uzasadnić (np. brak niektórych dokumentów przekonywujących o słuszno- ści przytaczanych argumentów), zostaje odrzucona lub w najlepszym razie zostaje dalej tylko przypuszczeniem ( np. śmierć gen. Władysława Sikorskiego w Gibraltarze w 1943 roku). Przykład hipotezy w jej pełnym brzmieniu: „Należałoby postawić pytanie, czy w Polsce przedwrześniowej w ogóle istniała myśl wojskowa w odniesieniu do lotnictwa ? Czy jej teoretyczne założenia znalazły swój wyraz w taktyczno-operacyjnych rozwiązaniach we wrześniu 1939 roku ? Na te pytania winna odpowiedzieć ni- niejsza praca. Jest ona próbą przedstawienia poglądów dotyczących użycia bojowego polskiego lotnictwa wojskowego w okresie międzywojennym. Opierając się bowiem na rezultatach wojny powietrznej między Polską a III Rzeszą w 1939 roku oraz przyczynach, które doprowadziły do naszej klęski, autor założył, że obok oficjalnej koncepcji mającej swoje odbicie w doktrynie wojennej państwa, istniała również postępowa myśl lotnicza, wielokrotnie sygnalizowana przez polskich oficerów w całym okresie międzywojennym. Niestety, miarodajne czynniki wojskowe w niewielkim tylko stopniu potrafiły ją właściwie wykorzystać. Większość słusznych postulatów nie doczekała się praktycznej realizacji pozostając jedynie w sferze teoretycznych rozważań”. („LOTNICTWO W MYŚLI WOJSKOWEJ II RZECZYPOSPOLITEJ”, Toruń 2001r.). KRYTYKA ŹRÓDŁA HISTORYCZNEGO A) UWAGI OGÓLNE Zagadnienie niniejsze dotyczyło będzie głównie źródeł pisanych, gdyż to one właśnie stanowią przeważającą większość w obecnym stadium nauki historycznej. Niemniej, cały szereg uwag metodologicznych dotyczyć będzie również innych, a więc nie pisanych rodzajów źródeł. Mając do czynienia ze źródłami pisanymi już na pierwszy rzut oka można stwierdzić na jakie trudności napotykamy. Pierwszą poważną barierą jest język w jakim dany dokument został napisany, a więc np. ła- ciński, staropolski, starocerkiewny, itd. (nie mówiąc już o językach, gdy mamy do czynienia z tekstem obcym kulturowo Polsce - angielskim, francuskim, włoskim czy hiszpańskim ). Ale nie tylko znajomość samego języka otwiera nam automatycznie możliwość poprawnego odczytania źródła. Musimy bowiem znać jeszcze różnego rodzaju skróty, terminy oraz znaczenie wyrazów w różnych epokach, które były przecież odmienne niż obecnie. Do tego dochodzą ponadto wszelkiego rodzaju wizerunki na pieczęciach, herbach, monetach, wiadomości na temat różnych znaków szyfrowych, kartograficznych, symbolicznych, itp. Niebagatelną jest też znajomość umiejętnego odczytywania dat, gdyż jak wiadomo w przeszłości posługiwano się innym kalendarzem, a ponadto zupełnie inaczej niż dziś oznaczano dni i miesiące, które umieszczano w tekście opisywanych wydarzeń. Bardzo więc istotną dla historyka kwestią jest znajomość wiedzy pozaźródłowej a także nauk pomocniczych historii. Popełniony bowiem już na początku badania źródła pisanego błąd może prowadzić do niewłaściwego odczytania informacji i w konsekwencji do zdeformowania prze- szłości. Historyk podejmujący próbę odtworzenia procesu dziejowego napotyka na różnego rodzaju źródła. Pierwszymi więc jego czynnościami będą zabiegi w określeniu pochodzenia źródła, jego autentyczności i wiarygodności. Praca ta - ogólnie rzecz ujmując - polega na poddaniu źródła krytyce. Termin „krytyka” (od greckiego słowa kritike) oznacza umiejętność sądzenia bądź roztrzygania czyli wartościowania i oddzielania tego co prawdziwe od rzeczy niewiarygodnych, a tym samym nieprawdziwych i w konsekwencji bezwartościowych. B) KRYTYKA ZEWNĘTRZNA Zwana jest też krytyką erudycyjną lub krytyką tekstu źródła. Polega zaś na ustaleniu jego pocho- dzenia, autentyczności i stanu zachowania, a więc obejmuje cechy zewnętrzne, takie jak: pismo, zdobnictwo, wyobrażenia i środki uwierzytelniające. Badając pochodzenie źródła historycznego należy ustalić:
Czas powstania źródeł nowożytnych i najnowszych z reguły nie nastręcza większych trudności gdyż zawierają one datę tj. dzień, miesiąc i rok; w niektórych zaś nawet przypadkach godzinę i minutę (np .raporty o odlocie samolotów czy meldunki bojowe jednostek wojskowych ). W przypadku źródeł średniowiecznych, gdy data wyrażona jest według odmiennego sposobu określania chronologii, to można ją ustalić posługując się jedną z nauk pomocniczych historii noszącą tą samą nazwę (chronologii). Zdecydowanie gorszą jest sytuacja gdy źródło ma niepełną, bądź zgoła pozbawione jest w ogóle daty. Wówczas zadaniem historyka jest ustalenie czasu powstania źródła na podstawie cech zew- nętrznych a także treści pisma. Właściwości zewnętrzne źródła, a więc materiał z jakiego zostało wykonane, technika obróbki oraz narzędzia używane podczas jego wytwarzania (papirus, pergamin, papier) jak również ro- dzaj pisma oraz wszelkie znaki dodatkowe (znaki wodne - filigrany; pieczęcie - lak, wosk, opła- tek, tasiemki, konopne sznureczki; zdobnictwo) mogą nam dużo powiedzieć i w konsekwencji ułatwić określenie czasu jego powstawania. Podobnie pomocne przy ustalaniu powstania źródła może być samo pismo, a więc styl (uncjała, półuncjała, minuskuła karolińska) oraz materiały, którymi się posługiwano - np. pióro, inkaust, jak też treść i sposób wyrażania myśli. Z treści możemy dowiedzieć się w jakim celu powstało pismo i czego dotyczyło? Jest więc odbiciem czasów, w których zostało sporządzone. Podobnie rzecz się ma ze sposobem wyrażania myśli, a raczej przelewania ich na materiał piśmienny. Każda epoka wytwarzała swoisty bowiem styl, charakterystyczny i niepowtarzalny, nie mówiąc już o zmieniającym się języku, a więc używanych zwrotach, terminach, skrótach, itd. Wyniki pracy badawczej nie zawsze są dokładne, tzn. że możemy osiągnąć różne rezultaty, nie- koniecznie uwieńczone ustaleniem dokładnej daty powstania źródła. Często musimy zadowolić się określeniem jedynie ogólnych ram chronologicznych, czyli wskazaniem na górną lub dolną granicę czasu powstania źródła. Przyjęto nawet określenie dla najwcześniejszej, możliwej daty wytworzenia źródła - terminus post quem (lub terminus a quo) i najpóźniejszej, możliwej daty powstania źródła - terminus ante quem (lub terminus ad quem). Dotyczy to głównie zabytków rękopiśmiennych średniowiecza. Powstaje pytanie dlaczego taką wagę przywiązujemy już na początku krytyki źródła do daty jego powstania? Otóż ustalenie czasu, w którym źródło zostało wytworzone jest fundamentalnym kryterium jego wiarygodności. Ponieważ w ogóle historię odtwarzamy na podstawie źródeł, trudno sobie wyobrazić, że moglibyśmy rozróżnić pewne fakty bez umiejscowienia ich w czasie. Bez wskazania czasu nie można określać ani przyczyn, ani też skutków. Ważność dokładności powstania źródła wiąże się jeszcze dodatkowo z faktem, iż ono samo mogło powstać w innym okresie dziejów niż którego dotyczy (np. kronika Galla Anonima - napisana w czasach Krzywoustego, a jej część pierwsza przedstawiająca zdarzenia z początków dynastii Piastów). Miejsce powstania źródła dotyczy kraju lub regionu w którym zostało ono wytworzone, ale także miasta, grodu lub wsi. Ponadto niezwykle istotną kwestią jest środowisko, w którym po- wstało a więc kancelaria, dwór czy klasztor. Nawet gdy mamy do czynienia nie z oryginałem a kopią, ważne jest ustalenie miejsca ich powstawania, tj. zarówno tegoż oryginału jak i jego kopii. Niebagatelne znaczenie dla ustalenia miejsca powstania źródła ma język urzędowy obowiązują- cy w danym kraju, a więc np. łaciński, charakterystyczny dla średniowiecznej Europy, albo fran- cuski używany powszechnie jako język dyplomatyczny w XVIII i XIX stuleciu. Choć w tym wy- padku jest to język obcy, ale zarówno ze składni używanej w danym języku, jak też naleciałości ojczystych, które przewijają się w treści można wywnioskować gdzie zostało ono sporządzone. Jest to trudne, ale nie niemożliwe. Źródła dotyczące dziejów Polski - szczególnie zaś polityki - pisane były w rożnych językach. Większość źródeł średniowiecznych oczywiście po łacinie, ale też szereg dokumentów dotyczą- cych miast - w różnych dialektach niemieckich (to samo dotyczy źródeł wiążących się z zako- nem krzyżackim). Z kolei źródła odnoszące się do stosunków z Rusią i Litwą pisane były po rusku. Wraz z epoką renesansu, tj. XVI wiekiem pojawiają się źródła pisane po włosku, francu- sku i hiszpańsku (dotyczy do rozległej polityki Jagiellonów ). W tym też czasie powoli wchodzą źródła pisane po polsku. W XVII wieku wzrasta ilość źródeł pisanych po francusku, a w okresie porozbiorowym powraca język niemiecki i rzecz oczywista rosyjski. W źródłach nowożytnych zasadą jest umieszczanie dokładnej daty, ale też i miejsca powstania akt - z reguły już w tytule. W źródłach typu opisowego miejsce jego powstawania można ustalić na podstawie narracji. Zadaniem historyka jest określenie jak najbardziej dokładnego miejsca powstawania źródła, tj. nie tylko kraju, prowincji, ziemi, regionu czy miejscowości, ale nawet konkretnej instytucji. Najmniejsze stosunkowo kłopoty z miejscem powstawania źródeł historycznych odnotowujemy w odniesieniu do zabytków kultury materialnej wydobytych drogą wykopalisk. Prawie wszystkie pochodzą z regionu, w którym takie prace były wykonywane. Jeżeli jednak przypadkowo jakieś znalezisko nie pasuje kulturowo do miejsca, w którym zostało wydobyte, jest z reguły szybko rozpoznawane i na podstawie również cech zewnętrznych odpowiednio klasyfikowane i ustalane skąd zostało przeniesione (importowane). Np. rzymskie monety czy części uzbrojenia odkopane we Francji (Galii) czy na Wyspach Brytyjskich. Ale oczywiście i tu odnotowujemy wyjątki - do takich należy słynny dysk z miasta Fajstos z nie- rozszyfrowanym dotychczas pismem stemplowym, w żadnym razie nie pasującym do kultury kreteńskiej ( przypuszczalnie jest to relikt ludów osiadłych jeszcze w czasach przedhelleńskich). Autorstwo danego źródła dotyczy ustalenia kto i po co, ale także w jakich warunkach napisał ten zabytek. Krytyka autorstwa winna ustalić kim był w rzeczywistości człowiek-autor pisma, a gdy źródło jest wytworem większej grupy ludzi również i tego zbiorowiska, dzięki któremu to źródło powstało. Innymi słowy, czy przypisywany danemu autorowi tekst został rzeczywiście przez niego napisany, czy też nie. Najprostszym sposobem jest dotarcie do oryginału źródła lub jego fotokopii i porównanie ich z innym tekstem tego samego autora, o którym wiadomo, że na pewno wyszło spod jego ręki. Nie można jednak zapominać o tym, iż w średniowieczu ustalił się zwyczaj dyktowania tekstu pisarzowi (skrybie), a więc sporządzony oryginał nie musiał pisać fizycznie sam autor, lecz osoba druga. Ta sama sytuacja pojawia się w odniesieniu do źródeł najnowszych, pisanych na maszynie. Prze- pisywać je przecież mógł nie sam autor tekstu lecz po prostu maszynistka. Takie porównanie dokumentów najnowszych jak wyżej jest jednak bardziej stosowane w kryminologii niż w histo- rii. Badaniu historycznemu raczej pozostaje analiza językowa autora, a więc specyfika wyrażania swoich myśli i przelewania ich na papier. Sytuacja ulega poważnemu utrudnieniu gdy w ogóle nie znamy autora tekstu. Ale nawet wówczas gdy autor pozostaje osobą nieznaną nie można całkowicie wykluczyć jego narodo- wości, pochodzenia, czy środowiska społecznego, z którego się wywodzi. Można to wywniosko- wać ze sposobu narracji, poprawności stylistyki, otoczenia w którym autor przebywał (dwór, kla- sztor, kancelaria biskupia,itp.). Tak było przecież z ustaleniem tożsamości przytoczonego już kronikarza Galla Anonima - choć w literaturze przedmiotu do dziś nie ma całkowitej zgodności co do jego narodowości, czy był w rzeczywistości Francuzem, Węgrem czy też Włochem. Autentyczność źródła historycznego również nierozerwalnie wiąże się z zagadnieniem krytyki zewnętrznej. Co prawda ustalenie pochodzenia, a więc czasu, miejsca i autorstwa źródła już nas w dużym stopniu przekonuje o jego autentyczności (lub też nie), to jednak wymaga jeszcze pewnych zabiegów krytycznych byśmy byli całkowicie przekonani co do jego absolutnej pra- wdziwości. Ustalenie czy mamy do czynienia ze źródłem autentycznym, czyli takim za które powinno ucho- dzić, a więc prawdziwym w odróżnieniu od sfałszowanego jest także kwestią o pierwszorzęd- nym znaczeniu. Każde bowiem źródło podlegało w ciągu następnych kilku wieków różnym zmianom, tj. poprawkom czy dopiskom ludzi, którzy z niego korzystali. Trzeba też pamiętać, że część materiałów rękopiśmiennych dotarła do naszych czasów tylko w formie odpisów czy wy- ciągów. Oryginałów zachowało się w stosunku do ich pierwotnej ilości właściwie niewiele. Przyczyn takiego stanu jest sporo. Przede wszystkim zniszczenie fizyczne kruchych przecież bo głównie pergaminowych czy papierowych źródeł pisanych spowodował sam czas (a konkretnie utlenianie). Ponadto źródła te ulegały częściowemu zniszczeniu bądź całkowitej zagładzie w wyniku wilgoci czy wysokiej temperatury (powodzie, pożary). Nieodwracalne straty przyniosły liczne wojny, brak odpowiednich zabezpieczeń czy wreszcie zwykłe kradzieże i wyprzedaż zabytków piśmiennictwa (szczególnie starszego, a więc tego najbardziej wartościowego i najdroższego). Wiele bowiem dokumentów było własnością prywatną, dosyć dowolnie rozporządzaną. Nie należy także zapominać, że niektóre dokumenty, będące pierwotnie oryginalnymi ulegały świadomemu zniekształceniu. Mamy tu na myśli celowe deformowanie tekstu, a więc mówiąc po prostu jego fałszowanie. Dotyczy to głównie dokumentów gwarantujących pewne dobra czy korzyści, np. darowizny, rachunki, kwity zastawne, umowy kupna-sprzedaży, czeki, itd. Źródła historyczne epoki najnowszej zniekształcane były nader często i to z wielu powodów: świadome wprowadzanie w błąd opinii publicznej, dezinformacja zawierająca cele polityczne nie zawsze zgodne z interesem społecznym czy wreszcie komunikaty o sukcesach i stratach w czasie wojny dla kształtowania wysokiego morale i odporności ludności wojujących stron (np. komunikaty niemieckie z działań na froncie wschodnim). Używane tutaj dwa terminy autentyk i oryginał nie są równoznaczne. Źródło oryginalne to zapis pierwotny, tzn. taki jaki zachował się od momentu wytworzenia. Z problemem oryginalności mamy też do czynienia w przypadku kopii i odpisu. Takie źródło nie jest co prawda tym samym egzemplarzem, który został wytworzony jako pierwowzór, ale może uchodzić za oryginał. Jeśli bowiem taka kopia, odpis, transsumpt (tj. kopia uwierzytelniona przez wystawcę) czy widymat (kopia uwierzytelniona przez posiadacza) jest wiernym odtworzeniem tekstu oryginału, może służyć jako źródło w równym stopniu co oryginał. Kwestią o podstawowym znaczeniu jest tu uwierzytelnienie przez notariusza i to już w średniowieczu (obecnie procedura uwierzytelnia- nia życiowo ważnych dokumentów jak metryka urodzenia, akt zawarcia związku małżeńskiego czy świadectwa dojrzałości jest powszechnie stosowana w wielu urzędach). Choć oryginał - co oczywiste - jest źródłem autentycznym, to jednak autentyk nie musi być ory- ginałem. Dzieje się tak wówczas gdy dane źródło historyczne jest bez wątpienia autentyczne ale jednocześnie zawiera nieprawdziwe wiadomości (np. autentyczna kronika napisana w średnio- wieczu, w której autor w wyniku braku dokumentów dotyczących jakiegoś zdarzenia pokrywa prawdę własnymi domysłami nieadekwatnymi do minionej rzeczywistości (źródło opisowe, autentyczne lecz nieoryginalne). Źródło oryginalne musi bezwzględnie odpowiadać prawdzie; musi być jej rzetelnym i wiernym odzwierciedleniem. W odniesieniu do zagadnienia autentyczności mogą zaistnieć aż trzy sytuacje:
uzupełniony dodatkami nie pochodzącymi od autora, bądź też pozbawione pewnych części tekstu.
Wykrywanie fałszerstw zarówno częściowych jak i całkowitych należy rozpocząć od zewnętrz- nych właściwości badanego źródła. Już sam materiał mówi nam czy zostało wykonane w epoce z której rzeczywiście pochodzi, czy też zostało współcześnie „sfabrykowane”. Papier, pismo czy pieczęć to zewnętrzne cechy formalne, na podstawie których możemy od razu rozpoznać źródło autentyczne od sfałszowanego. Najłatwiejsze jest wykrycie fałszerstwa w oryginale, gdyż każda ingerencja w tekst, musi bez- przecznie prowadzić do zmiany obrazu źródła czyli zostawić jakiś ślad; przede wszystkim w wizerunku samego pisma. Dopiski (interpolacje), zamazywanie, zeskrobywanie dadzą się odkryć nawet gołym okiem lub przy pomocy lupy. Niekiedy jednak trzeba wykorzystywać wyższe techniki fotograficzne (urządzenia pracujące z zastosowaniem podczerwieni czy nadfioletu). Wykrywanie fałszerstwa może też odbywać się w drodze szczegółowego badania tekstu. Już pojawienie się tzw. „anachronizmów” tj. informacji nie mieszczących się w epoce, z której źródło ma pochodzić wskazuje na jego nieautentyczność. Anachronizmy takie mogą dotyczyć zarówno osób, które w opisywanym czasie nie powinny się pojawić bo już nie żyły, jak też przedmiotów, urządzeń czy instytucji w ogóle wówczas nie funkcjonujących. Po prostu nie pasujących do przedstawianych dziejów ( np. pojawienie się w rzekomym źródle z XVI wieku zapisu o zastosowaniu bombardy tj. prymitywnego działa o krótkiej lufie wystrzeliwującego kamienne kule, skoro wiadomo że zastosowanie tego typu uzbrojenia miało miejsce w XIV i XV stuleciu - w XVI wieku miały już zastosowanie zupełnie inne działa zwane kartaunami i kolubrynami; w użyciu też były stromotorowe moździerze). Nie wszystkie jednak poprawki - szczególnie w materiałach rękopiśmiennych - muszą być od razu kwestionowane. Zmiany dotyczące tekstu pierwotnego mogą być wprowadzone przez autora, który po jego napisaniu uzyskał nowe wiadomości o faktach i zapragnął je jeszcze umieścić, po - jakbyśmy powiedzieli - zakończeniu redakcji. Mówi się wówczas o tzw. „amplifikacji”. Ale tu uwaga; autorem takiej amplifikacji niekoniecznie musi być ta sama osoba, która pisa- ła tekst pierwotny ( przykład: Długosz, o którym wiadomo, że zlecał napisanie fragmentów „Dziejów Polski” sekretarzom, sam później dokonywał poprawek w swoim dziele). W przypadku gdy historyk natrafia na poprawki w tekście pierwotnym, musi bezwzględnie do- kładnie przeanalizować ten tekst, by wyeliminować amplifikacje będące produktem fantazji literackiej, a nie wiedzy o przedstawianych wydarzeniach. I jeszcze jedna uwaga. Największą oczywiście mają wartość informacje z tzw. „pierwszej ręki” tj. gdy autor był sam świadkiem zaistniałych wydarzeń (świadectwo pierwotne) a nie czerpał informacje dopiero na podstawie przekazu innej osoby czy też innego źródła (świadectwo po- chodne). Taki tekst nosi wówczas nazwę źródła wtórnego. C ) KRYTYKA WEWNĘTRZNA To kolejny etap czynności historyka polegający na badaniu treści źródła i poddaniu go ocenie pod względem interpretacji. Ma więc na celu zbadanie czy źródło jest w pełni ścisłe i pewne, czy też nieprawdziwe, mylne i niedokładne. Jest to - mówiąc językiem historycznym - krytyka wyższa, zwana też hermeneutyką czyli umiejętnością wytłumaczenia lub wyjaśniania. Zdarza się - o czym była już mowa - iż źródło historyczne może być autentyczne, tzn. jest rze-czywiście wytworem danej epoki, a mimo to zawarte w nim informacje są odbiciem zbyt wybu- jałej fantazji autora. Może też zaistnieć taka sytuacja, że przedstawione w źródle fakty są pomieszane. W tym wypadku mamy do czynienia z mylnym łączeniu faktów w ciąg historyczny. Zdarza się też przypisywanie pewnym faktom takiego znaczenia jakiego nie miały. Może to być następstwem braku rozeznania w opisywanej rzeczywistości, bądź świadomym przejawem pewnej tendencyjności. Spory wpływ na przeinaczanie historii mają stosunki panujące w danej epoce, z której źródło pochodzi, ale też stosunek jego twórcy do opisywanych dziejów. I tak np. kronikarz piszący w kancelarii panującego będzie prawie zawsze starał się unikać jego krytyki, bądź tuszował pot- knięcia dynastii. Związany był bowiem z dworem, od którego egzystencjalnie zależał. Podobnie rzecz się ma, gdy rozpatrujemy przynależność piszącego do określonej warstwy społecznej. Wiadomo, iż autor wywodzący się ze środowiska majętnego , będzie podkreślał rolę wyższych klas społecznych w rozwoju wypadków, pomijał zaś lub umniejszał wkład klas niższych. Stronniczość ta jak wiadomo wypacza obiektywność procesu dziejowego, a więc minionej rzeczywistości. Krytyka wewnętrzna ma więc na celu ustalenie czy treść danego źródła jest faktograficzne zgodna z minioną rzeczywistością, czyli czy mówi prawdę - czy też jest nieprawdziwa, a więc w ogólnej ocenie źródła niewiarygodna. Bywa też tak, iż tylko w części tekstu jego treść jest zgodna z minioną rzeczywistością, w innym ustępie zaś nieprawdziwa. Konieczne jest wówczas oddzielenie faktów zmyślonych (nawet napisanych w dobrej wierze) od prawdy historycznej. Przede wszystkim należy pieczołowicie oddzielić wszelkie uwagi odautorskie będące w gruncie rzeczy ”dodatkami” do opisywanych faktów historycznych. Dodatki te są z reguły osobistymi spostrzeżeniami autora i o ile są przydatne do określenia postawy tegoż autora do opisywanych przez siebie wydarzeń, nie mogą w żadnym razie stanowić materiału poznawczego samych dziejów. Krytyka wewnętrzna różni się od zewnętrznej przede wszystkim tym, że badając treść źródła - co robiliśmy już poprzednio - staraliśmy się wydobyć te elementy, które mogły nam powiedzieć gdzie to źródło powstało, czy jest autentykiem czy falsyfikatem lub czy jest przekazem pierwotnym czy wtórnym. Obecnie treść źródła jest nam pomocna do interpretacji, a więc wydo- bycia z niego wszelkich wiadomości, które może ono nam przekazać. Przeprowadzenie takiej interpretacji wymaga od historyka biegłej znajomości języka, w którym źródło to zostało napisane. Ponadto musi on przyswoić sobie aparat pojęciowy epoki, którą bada, albowiem znaczenie poszczególnych wyrazów często jest odmienne od dzisiejszego. Przystępując do interpretacji należy też „uzbroić się w obiektywizm”, a więc wyzbyć się własnych lub cudzych sugestii i poglądów mogących negatywnie wpłynąć na sam proces badawczy. Trzeba tak czytać źródło, jak gdybyśmy tylko sami je czytali, i tylko nas po raz pierwszy informowało ono o zdarzeniach, które zawiera. Badając źródło musimy oczywiście główną uwagę zwrócić na badany fakt - ale co bardzo ważne - także na wszelkie przemilczenia, niedopowiedzenia i przyczyny dlaczego autor nie zamieścił danej wiadomości? Należy tu zdać się na pewną intuicję badawczą, a więc dyspozycję psychiczną, pozwalającą na odnajdywanie właściwego sensu źródła pomimo pewnych luk w samej jego treści. Intuicja ta nie jest oczywiście samoistna, lecz pochodzi z rzetelnej wiedzy o badanym problemie - a więc np. co mówią inne źródła na interesujący nas temat? Jak naświetla go dotychczasowa literatura naukowa? Oprócz interpretacji, krytyka wewnętrzna ma ustalić niezamierzone pomyłki wprowadzone w tekst przez autora, ale także świadome zniekształcenia prawdy. Badanie ścisłości i pewności źródła, powinno się rozpocząć od ustalenia w jakich warunkach ono powstawało. Czy autor posiadał obiektywne warunki poznania i przekazania prawdziwych informacji. Znaczy to, czy sam był uczestnikiem opisywanych wydarzeń, czy otrzymywał jedynie informacje „z drugiej ręki”. Również jego pozycja w ówczesnej hierarchii społecznej ma tu znaczenie. Inaczej bowiem wygląda relacja - dajmy na to o toczonej bitwie - oczami dowódcy, inaczej oficera sztabowego a jeszcze inaczej szeregowca (mimo, iż uczestniczyli oni wszyscy w tym wydarzeniu jednocześ- nie). Z kolei warunki subiektywne, a więc cechy osobiste autora badanego tekstu źródłowego też mają znaczenie dla jego ogólnego wizerunku. Spostrzegawczość, dociekliwość, poziom wykształce- nia, umiejętność żywego przelewania na papier wydarzeń to cechy, które także mają poważny wpływ na wartość poznawczą źródła. Dopiero uwzględnienie zarówno obiektywnych jak i subiektywnych warunków poznania prawdy o źródle może pozwolić na przyjęcie bądź odrzucenie pewnych elementów źródła ; oddzielenie informacji ścisłych, niezaprzeczalnych i pewnych od wątpliwych, niedokładnych i zawodnych. Wreszcie chodzi o ustalenie, czy badane źródło nie zostało skażone świadomie wprowadzonymi zniekształceniami prawdy, czyli mówiąc po prostu kłamstwem. Tutaj też ogromne znaczenie ma dobra znajomość epoki i środowiska, z którego wywodził się autor. Prof. Stanisław Kościałkowski wymienia trzy grupy czynników mogących wywoływać świado- me zniekształcanie prawdy w przekazie źródłowym:
sympatia. Stosunki rodzinne, przynależność klasowa, wyznaniowa, po- lityczna, narodowościowa i grupowa. Wysuwanie na plan pierwszy osoby piszącego z jednoczesnym pomijaniem nawet ważnych faktów.
Zjawisko charakterystyczne dla historiografii dworskiej, autorów zależnych materialnie od swoich protektorów. Po przeprowadzonej ocenie wiarygodności treści źródła należy dokonać porównania z informacjami zawartymi w innych źródłach, całkowicie niezależnych od badanego. NAUKI POMOCNICZE HISTORII Nauki pomocnicze historii to grupa dyscyplin, których znajomość umożliwia historykowi kryty- kę zewnętrzną źródła historycznego a więc jego rozpoznanie, odczytanie, datowanie, określenie autorstwa i wiarygodności. Ich nazwa „pomocnicze” jest o tyle uzasadniona, iż nauki te nie są całkowicie samodzielne lecz podporządkowują swoje cele poznawcze zamiarowi nadrzędnemu jakim jest ogólny cel pozna- wczy historii. Można określić, że pełnią rolę usługową wobec historii i dlatego należą do narzę- dzi badawczych każdego historyka. Nauki pomocnicze historii wykształciły się pod wpływem analizy i krytyki źródeł. Szczególny postęp w tej dziedzinie możemy zaobserwować w XIX i XX wieku. Wówczas też znacznie wzrosła ich liczba, zaś w obrębie każdej nowej specjalności zostały wypracowane nowe metody badawcze. Obecnie ranga tych dyscyplin jest tak duża, że powoli przyjmuje się dla nich nowe miano „nauk podstawowych historii”. Do nauk pomocniczych historii zaliczamy następujące dziedziny: Paleografia - nauka o dawnych formach pisma, która przekładając się na praktykę umożliwia odczytanie tekstu zamieszczonego na miękkim materiale, tj. pergaminie lub pa- pierze. Jest jedną z najstarszych nauk pomocniczych historii. Jej znajomość oprócz samego pisma czyli znaków (liter), obejmuje również umiejętność rozpo- znawania i tłumaczenia skrótów (brachygrafia). Naukę o badaniu tekstów pisanych na papirusach i innych nietrwałych materia- łach starożytnych nazywamy papirologią. Epigrafika - nauka o piśmie wyrytym lub wykutym w materiale twardym, głównie kamieniu lub metalu. Teksty takie zwane inskrypcjami można spotkać na budowlach, pom- nikach, nagrobkach, drogowskazach, słupach granicznych i innych kolumnach pamiątkowych (stelach). Neografia - nauka o piśmie epoki nowożytnej ,tj. od XVI wieku do czasów nam współcze- snych. Rozróżniamy neografię danej grupy językowej, np: niemiecką, włoską, rosyjską, chorwacką,itd. Kodikologia - zajmuje się badaniem ksiąg rękopiśmiennych a także zwojów papirusowych (ko- deksów). Księgi powstały w momencie pojawienia się pergaminu. Konieczność łączenia luźnych kart w jedną całość i powstanie woluminu, czyli mówiąc dzi- siejszym językiem oddzielnego tomu, jest punktem wyjścia i zarazem celem po- znawczym tej nauki. Dyplomatyka - nauka zajmująca się badaniem dokumentów (głównie średniowiecznych). Jej celem jest ustalenie autentyczności i wiarygodności dokumentu a także zrekonstruowanie jego pochodzenia i autorstwa. Badaniem dokumentów współczesnych zajmuje się dziedzina nosząca nazwę aktoznawstwem. Sfragistyka - nauka o pieczęciach, zwana niekiedy sigillografią bada znaki pieczętne uwierzytelniające dokumenty. Przedmiotem zainteresowania są tu zarówno odwzorowania (wyobrażenia, napisy, podobizny portretowe i inne symbole) jak też materiały pieczętne, tj. wosk, lak, opłatek i papier lub pergamin na którym została odciśnięta pieczęć). Oczywiście jeżeli się zachowały to w naj- wyższym stopniu sfragistyków interesują tłoki pieczętne czyli pieczęcie wła- ściwe. Heraldyka - nauka o herbach i innych godłach, symbolach czy znakach używanych zarów- no przez poszczególne osoby ale także rody, miasta, ziemie, kraje czy też wy- odrębnione instytucje. Zajmuje się wszystkimi częściami składowymi herbu, a więc tarczą, godłem, klejnotem, hełmem, labrami i odpowiednikiem słuchowym czyli zawołaniem. Zawołanie co prawda nie pozostaje w związku z wizerunkiem herbowym ale było używane razem i nim. Heraldyka wykształciła się już w XIII wieku. Numizmatyka - nauka o pieniądzach a także środkach przedmonetarnych. Zajmuje się stroną techniczną wyrobu monet, jak też symbolami, wizerunkami i napisami na nich. Bada również wartość nominalną i rzeczywistą pieniądza w danej epoce. Genealogia - nauka badająca stosunki pokrewieństwa między pojedynczą osobą a grupami społecznymi. Oprócz ustalania zależności filiacyjnych (pokrewieństwa wstęp- nego i zstępnego, tj. urodzeń i zgonów) i koicyjnych (zawarcia związków mał- żeńskich), genealogia precyzuje stopnie pokrewieństwa ludzi należących do różnych klas społecznych. Ustalając rodowody poszczególnych osób, rodzin czy dynastii oddaje duże usługi w zakresie praw dziedziczności. Występuje przeważnie w połączeniu z dydaktyką. Jako nauka pomocnicza historii funkcjonuje od XVII wieku. Chronologia - jest dyscypliną ustalającą czas. Ponieważ w przeszłości posługiwano się róż- nymi kalendarzami, znajomość jej jest niezbędna dla ustalania dat zawartych w źródłach. Podstawą odmierzania czasu są dwa zjawiska astronomiczne: obieg ziemi do- okoła słońca (pory roku) oraz obieg księżyca dookoła ziemi (pory doby). W zamierzchłej przeszłości obowiązywały różne kalendarze -„egipski” zwią- zany z obrotem słonecznym i „arabski” z fazami księżyca. W czasach nowożytnych w Europie obowiązywał początkowo kalendarz „juliański”, później zaś „gregoriański”, obydwa dążące do rachuby czasu mierzonej według połączonych zjawisk astronomicznych. Jednym z twórców kompustyki czyli układania kalendarzy był Beda Venera- bilis, autor dzieła „DE TEMPORUM RATIONE” (O obliczaniu czasu). Obecnie używany kalendarz został wprowadzony przez papieża Grzegorza XIII w 1582 roku; w Polsce zaś rozpowszechniony za Stefana Batorego. Jest on oparty o kalendarz słoneczny ale z pewnymi elementami księżycowymi (świąt ruchomych). Metrologia - nauka poświęcona badaniu jednostek i systemów miar (długości, powierzchni, objętości i ciężaru). W różnych epokach obowiązywały odmienne systemy miar, a więc i nazwy różnych wielkości, np: stopa, łokieć, funt, cetnar, łan, mórg, itd. Znajomość metrologii wyjaśnia więc i sprowadza do obecnie funkcjo nującego w Polsce systemu dziesiętnego znaczenie dawniej używanych wartoś- ci. Warto przypomnieć, że system metryczny został u nas najwcześniej wpro- wadzony w zaborze austriackim w 1871 roku, a następnie pruskim w 1884. Geografia historyczna - to nauka badająca krajobraz naturalny i kulturalny. Jej celem jest zrekonstru- owanie środowiska takiego jakie przedstawiało się w przeszłości. Głównie chodzi o osadnictwo ludzkie i wszelkie po nim pozostałości. Demografia historyczna - nauka zajmująca się jakościowym i ilościowym badaniem ludności, jej struktu- ry, ruchu, rozwoju i statystyki ale w ujęciu historycznym. Archeologia prawna - to nauka o znakach władzy i prawa. Zajmuje się budynkami stanowienia i reali- zacji norm prawnych, władz rządowych, miejsc zgromadzeń, składania hołdów, sprawowania sądów i wymierzania kar. Obejmuje ponadto wszelkie narzędzia sprawowania władzy, tj. stroje, mundury, insygnia i znaki władzy (np. korona- cyjne, sądownicze, administracyjne, itp.). Nauka o archiwach - dyscyplina poświęcona zasobom archiwalnym i całokształtem prac związanych z porządkowaniem, przechowywaniem, konserwacją akt, a także ich wykorzy- stywaniem do prac badawczych. Bibliotekarstwo i prasoznawstwo - nie jest nauką pomocniczą historii ale z uwagi na konieczność kontaktu hi- storyka z książką i prasą dyscypliny te wchodzą w zakres zainteresowania badaczy przeszłości. Wiedza z zakresu bibliotekoznawstwa i prasoznawstwa dotyczy nie tylko możliwości korzystania ze zbiorów ale także z ośrodkami informacji naukowej, pracowniami specjalistycznymi i technicznymi środka- mi powielania i kopiowania tekstów. Falerystyka - jeszcze nie jest nauką pomocniczą historii ale coraz częściej się mówi o niej, że powinna rozwinąć się do miary dyscypliny naukowej. Zajmuje się bowiem ba- daniem i studiami systemów nagród a także ich zewnętrznymi atrybutami, taki- mi jak ordery, odznaczenia, odznaki, plakietki i inne honorowe wyróżnienia przyznawane osobom fizycznym i zbiorowo za określone zasługi. Coraz częściej też się mówi o torującej sobie drogę nowej dyscyplinie poświęconej badaniu źró- deł należących do grupy dokumentacji mechanicznej dokonywanej przy pomocy różnych urzą- dzeń technicznych, np.: dagerotypy - XIX wieczne wizerunki na srebrzonych płytach miedzia- nych, negatywy na płytach szklanych, fotografie; walce, krążki, płyty i taśmy dźwiękowe; filmy nieme i dźwiękowe, kasety video i obecnie coraz szerzej stosowane płyty CD i DVD. Oprócz nauk pomocniczych historii istnieją nauki posiłkujące historię. Są to co prawda jakościowo odmienne dyscypliny posiadające własny przedmiot i metody badań, jednakże spełniające często funkcję wspomagającą. Należą do nich: archeologia, ekonomia, etnogra- fia, socjologia, demografia i filologie poszczególnych grup językowych (greka, łacina i filolo- gia romańska, germanistyka, rusycystyka, filologia angielska, arabska, itd.). . USTALANIE FAKTÓW HISTORYCZNYCH Po przeprowadzeniu krytyki źródła historycznego badający go naukowiec powinien uzyskać pewność, że autentyczność tego źródła i jego wiarygodność jest niewątpliwa. Gdy tak jest, przy- stępuje on do dalszych czynności związanych z ustalaniem faktów. Ustalanie faktów to nic innego jak określanie wartości informacji zaczerpniętych z tego źródła dla odtworzenia przeszłości. Za pewne, a więc gwarantowane i niezaprzeczalne można uznać tylko takie fakty, które znajdują swoje odbicie nie tylko w źródle właśnie zbadanym, ale które występują również w innym źródle nie pozostającym w żadnej zależności od badanego. Inaczej mówiąc, godnymi zaufania są tylko i jedynie fakty potwierdzone przez przynajmniej dwa zupełnie odrębne i niezależne, ale autentyczne i wiarygodne źródła historyczne. Należy w tym miejscu wyjaśnić jak należy interpretować z punktu widzenia nauki historycznej słowo „zależność”. W odniesieniu do źródeł historycznych występują dwa rodzaje zależności: tekstowa zwana też filiacyjną (od łacińskiego słowa filius - syn) oraz środowiskowa. Z zależnością filiacyjną mamy do czynienia wówczas, gdy porównując dwa źródła możemy do- patrzyć się powielenia tej samej informacji poprzez zapożyczenie tekstowe, tzn., iż jeden prze- kaz źródłowy został opracowany na podstawie drugiego. Mamy więc w tym przypadku do czy- nienia nie z dwoma różnymi i niezależnymi przekazami, ale właściwie z jednym, choć podanym w dwóch relacjach. Przez zależność środowiskową, z kolei, rozumiemy taką informację, która powstała w zbliżonym środowisku, tj. kręgu osób pozostających wobec siebie w pewnych uwarunkowaniach (np.polity- cznych, zawodowych, społecznych, organizacyjnych, kościelnych, itd.). Dotyczy to np. opinii o człowieku lub jakiejś instytucji. Jeżeli weźmiemy pod uwagę ocenę dwóch różnych osób, które się nawet nie znają, ale poprzez sympatie lub antypatie występujące w danym środowisku mają podobne mniemanie, to taka informacja nie jest w pełni wiarygodna. Musi ona być potwierdzona przez relację osoby wywodzącej się i innego środowiska. Inaczej nieco przedstawia się sytuacja gdy nie mamy potwierdzenia danej informacji z powodu braku innego źródła, w którym by miała ona swoje odzwierciedlenie. Dotyczy to głównie faktów przytaczanych przez pojedyncze źródła pamiętnikarskie. Należy wówczas bezwzględnie dążyć do potwierdzenia ich w aktach urzędowych lub choćby prasie. Z ustalaniem faktów wiąże się również obiektywizm znaczeniowy tkwiący w samej relacji źródłowej. Otóż w niektórych wypadkach autorzy relacji wyolbrzymiają lub umniejszają znaczenie opisywanych przez siebie wydarzeń. Dotyczy to np. ich sądów wartościujących co do rozegranych bitew. Dla niektórych taka bitwa mogła mieć wielkie znaczenie, inni mogli ją ocenić jedynie jako potyczkę. W takim przypadku ustalenie faktu jednostkowego należy rozpatrywać w szerszym kontekście całej panoramy historycznej opisywanych wydarzeń. Należy koniecznie uzmysłowić sobie w jakim stopniu taka bitwa przyczyniła się do zmiany całego obrazu historii. Chodzi więc o to, czy opisana bitwa rzeczywiście zmieniła pozycję wojujących stron? Czy przyczyniła się do załamania militarno-politycznego przeciwnika? Czy wymusiła zawarcie pokoju? Itd. Przytoczone tu przykłady dotyczą nie tylko obiektywizmu autora ale też i historyka-badacza, ponieważ rezultat jego pracy musi być przedstawiany rzetelnie. Z drugiej jednak strony zbyt rygorystyczne podchodzenie do wszelkich źródeł stanowi błąd uniemożliwiający niekiedy zrekonstruowanie w ogóle przeszłości. Wskazany jest tu pewien umiar polegający głównie na wystrzeganiu się zbytniej łatwowierności w ocenie faktów, ale też nie przyjmowaniu postawy superkrytycznej uzewnętrzniającej się w zbyt pochopnym odrzucaniu ich z byle błachych po- wodów. METODY REKONSTRUKCJI PROCESU HISTORYCZNEGO Metoda (od grec. methodos) to droga prowadząca do określonego celu. W odniesieniu do historii przez metodę badawczą rozumiemy sposób takiego postępowania, który pozwala na poznanie rzeczywistości, która już bezpowrotnie minęła. Historia jako nauka posługuje się podobnie jak inne dyscypliny pewnymi, określonymi sposoba- mi dociekań logicznych, które stosowane przez badacza przeszłości pozwalają mu odtworzyć proces dziejowy. Metoda indukcyjna i metoda dedukcyjna Metoda indukcyjna - zwana też metodą bezpośredniego ustalania faktów jest to taki sposób po- stępowania, który polega na uogólnieniu procesu dziejowego na podstawie faktów szczegółowych (od szczegółu do ogółu). fakty szczegółowe proces dziejowy Metoda dedukcyjna - zwana także metodą pośredniego ustalania faktów, jest odwrotnością tej pierwszej. Dąży ona bowiem do wyprowadzenia faktu szczegółowego z ogólnego procesu dziejowego (od ogółu do szczegółu). proces dziejowy fakt szczegółowy W praktyce stosujemy obydwie metody na przemian, albowiem analizując pojedynczy fakt nie możemy zapominać o roli jaką on odgrywa w ogólnym rozwoju dziejów i odwrotnie - rozpatrując proces dziejowy należy pamiętać o zadaniach jakie w tym procesie mają do spełnie- nia fakty szczegółowe. Indukcja i dedukcja są podstawowymi metodami badawczymi procesu dziejowego i stanowią ogólne postepowanie metodyczne każdego historyka. Praktyka wskazuje, że obfitość materiału źródłowego i wynikająca z niego duża ilość ustalonych faktów pozwala nam na stosowanie w szerszym zakresie metody indukcyjnej (od szczegółu do ogółu). Natomiast szczupłość źródeł zmusza nas do stosowania głównie metody dedukcyjnej (od ogółu do szczegółu). Musimy jednakże bezwzględnie pamiętać, iż uciekanie się do stosowania tylko jednej metody jest poważnym błędem badawczym. Przykład stosowania metody indukcyjnej. Po zbadaniu najpowszechniejszej formy zdobywania nowych ziem pod uprawę w XII wieku stwierdzamy, że w kilkudziesięciu przypadkach był nim karczunek przy pomocy siekiery. Wówczas możemy w drodze uogólnienia postawić wniosek: gospodarka wypaleniskowa odgrywająca dominującą rolę w wiekach poprzednich zeszła już w omawianym czasie na plan dalszy. Przykład stosowania metody dedukcyjnej. Jeżeli pragniemy ustalić miejsce pierwszej stolicy Polski (fakt szczegółowy) nie dysponujemy na ten temat źródłami bezpośrednimi. Jednakże stosując założenie ogólne oparte na znajomości rozwoju życia społecznego w grodach X wieku, możemy ustalić dominującą rolę najpotężniejszego z nich. Metoda filologiczna Metoda filologiczna zwana też leksykalną polega na nadawaniu wyrazom występującym w źródłach takiego znaczenia jakie miały w czasach, w których były pisane. Dotyczy to przede wszystkim nazw regionów (krain), miejscowości, roślin, imion oraz różnych przedmiotów obecnie w ogóle nie używanych, albo które zmieniły w ciągu minionych wieków swoje słowne znaczenie. Należy do jednej z najstarszych metod historycznych. Została poważnie udoskonalo- na i rozwinięta przez językoznawców (filologów). Metoda statystyczna Dotyczy faktów zbiorowych poddających się badaniom statystycznym (a więc jednorodnym). Stosowana właściwie w badaniu historii nowożytnej i najnowszej, gdyż dopiero w tych epokach dysponujemy odpowiednią liczbą danych, które możemy wykorzystać statystycznie (szczególnie w historii gospodarczej). Warunkiem stosowania tej metody jest uprzednio dokonana dokładna ocena krytyczna źródła. Chodzi bowiem o wyeliminowanie danych albo sztucznie wyolbrzymianych, bądź tendencyjnie zaniżanych. Źródło musi bezwzględnie dostarczyć danych liczbowych w pełni wiarygodnych. W nauce historycznej rozróżniamy kilka rodzajów obliczeń statystycznych. Należą do nich rachunki szacunkowe, wyczerpujące, reprezentacyjne oraz wykorzystanie średniej arytmety- cznej. OBLICZENIA SZACUNKOWE - pozwalają na ustalenie danych, o których źródła nie informują nas bezpośrednio. W tym wypadku opieramy się na innych wiadomościach źródło- wych, np.: ustalając liczbę ludności, co do której nie mamy całkowitej pewności mnożymy rodzinę (lub dom) razy cztery (osoby) i w ten sposób uzyskujemy szacunkowe dane na danym obszarze (w danej miejscowości). OBLICZENIA WYCZERPUJĄCE - opierają się na wykorzystaniu zestawienia liczbowego zawartego w źródle, a odnoszącego się do całej zbiorowości i na tej podstawie ustala się fakty. OBLICZENIA REPREZENTACYJNE - ograniczają się tylko do fragmentów zbiorowości, ale uznawane są dla niej jako typowe. Stosowane przy bardzo rozległym materiale źródłowym. ŚREDNIA ARYTMETYCZNA - wykorzystywana dla ukazania średniej wielkości np. śred- niej wysokości zarobku robotnika fabrycznego w przemyśle bawełnianym w XIX wieku. Metoda graficzna Zwana też niekiedy kartograficzną, stosowana w celu uzyskania rozmieszczenia przestrzennego faktów historycznych. Przykład: Gdy na mapę średniowiecznej Polski naniesiemy rozmieszczenie różnego rodzaju grodów obronnych możemy przekonać się, że większość z nich rozlokowana była głównie nad granicami państwa. Podobnie nanosząc różne osady możemy wywnioskować gęstość zalu- dnienia w poszczególnych regionach kraju. Metoda porównawcza Polega na porównywaniu informacji pochodzących z różnych źródeł i na tej podstawie wykry- waniu podobieństw lub różnic zachodzących między badanymi zjawiskami. Metoda ta umożliwia nam poparcie dla określonego twierdzenia. Szeroko stosowana w bada- niach zarówno historii średniowiecznej jak i współczesnej. Szczególnie zalecana w badaniach prawno-historycznych i gospodarczych. Metoda progresywna i retrospektywna (retrogresywna) Metoda progresywna będąca zastosowaniem dedukcji jest sposobem analizy rozwojowej polega- jącej na ustaleniu danych z określonego okresu, a następnie rozpatrywaniu ich w następujących kolejno po sobie fazach aż do punktu, do którego sięga założona problematyka badawcza. Metoda retrospektywna dotyczy sposobu badania odwrotnego, czyli polegającego na wniosko- waniu wstecznym. Wnioskowanie to możemy przeprowadzać po ustaleniu pewnego punktu wyjścia, który dotyczy czasów późniejszych. Przykład: Na podstawie wiadomości o budowie grodów obronnych w XII wieku możemy wnio- skować retrospektywnie (wstecz), że w trosce o utrzymanie bezpieczeństwa Polski wznoszenie i naprawa takich obiektów musiały mieć miejsce znacznie wcześniej. Metoda ta poprzez ustalanie retrospektywne ułatwia nam co prawda określanie faktów ale nie należy zapominać, że nie mogą być one pewnikami lecz pozostają w kręgu hipotez. Metoda genealogiczna Podejmowana w oparciu o wiedzę z genealogii i heraldyki. Pozwala na ustalenie faktów doty- czących osób niejasno rysujących się w źródłach historycznych. Dotyczy to szczególnie ustala- nia tożsamości narodzonych zarówno z tzw. „prawego” i „nieprawego” łoża. Z punktu widzenia nauki historycznej jest to ważne gdyż może potwierdzić bądź wykluczyć powiązania rodzinne. Metoda „argumentum ex silentio” (argumentu ciszy) Zwana też metodą milczenia źródeł. Polega na przyjęciu pewnego rozumowania w przypadku gdy źródła nic nam nie mogą powiedzieć gdyż nie zawierają na interesujący nas temat żadnej informacji. Uważamy wówczas, że skoro nie ma żadnego zapisu, więc domniemane fakty w ogóle nie miały miejsca albo, iż mimo milczenia źródeł miały jednak miejsce a ich brak po- twierdzenia w źródłach podyktowany jest powszechnością występowania i wobec powyższego nie zostały one zarejestrowane. Metoda ta jest zawodna i stosowana tylko w bardzo rzadkich i naprawdę koniecznych przy- padkach. PORZĄDKOWANIE I WYJAŚNIANIE FAKTÓW. KONSTRUOWANIE SYNTEZY. Kolejnym etapem pracy historyka po ustaleniu jednostkowych faktów historiograficznych jest ich porządkowanie i wyjaśnianie. Konieczność takiego postępowania wynika stąd, iż ustalone fakty są różnorodną mozaiką stanowiącą jedynie surowiec potrzebny do dalszego opracowania naukowego. Dopiero opracowanie to sporządzone w formie syntezy będzie odpowiedzią na pro- blemy sprecyzowane na samym początku naszych rozważań. Synteza historiograficzna, która jest odzwierciedleniem pewnego wycinka procesu dziejowego jest więc ostatecznym celem historyka. Traktowana jako przyrost nowej wartości do historii - skarbnicy wiedzy o społecznej przeszłości, stanowi końcowy rezultat jego pracy badawczej. Porządkowanie faktów polega na chronologicznym ich szeregowaniu według następstwa czaso- wego. Jest to zabieg konieczny albowiem - jak wiadomo - skutek nigdy nie wyprzedza przyczyny, lecz odwrotnie, jest jej rezultatem. Uporządkowanie faktów w ujęciu chronologicznym nie jest jednakże jedyną czynnością history- ka. Musi on bowiem również pamiętać, że mechaniczne ich ustawienie nie utworzy logicznego ciągu treści zawartej w tych faktach. Należy więc obok stosowania zasady chronologicznego szeregowania uwzględniać również ich przyczynową zależność. W związku z powyższym przy porządkowaniu faktów należy tak je selekcjonować i grupować by nie zatracić związków przyczynowo-skutkowych. Najkorzystniej grupować je zgodnie z dziedzinami, które reprezentu- ją, tj.: gospodarką, polityką, kulturą, ideologią, życiem społecznym, itd. Istnieje również możli- wość grupowania faktów pochodzących z określonych regionów czy terytoriów. Mówimy wów- czas o segregacji przestrzennej. Końcowym etapem pracy historyka jest wyjaśnianie faktów i konstruowanie syntezy. Rozumo- wanie to powinno być dokonywane spójnie. Chodzi bowiem o to by tworzenie obrazu minionej rzeczywistości w formie syntezy historiograficznej było jednoznaczne z wyjaśnieniem przyczy- nowym faktów. Stawianie pytań zmierzających do wyjaśnienia dlaczego w ogóle dany fakt zaistniał, uzmysławia nam sam proces dziejowy. Wyjaśnia bowiem podstawowy mechanizm historii - czym się właści- wie kierował człowiek podejmując działalność w celu osiągnięcia określonego celu. Wyjaśnianie przyczynowe skutków nie jest jednakże jedynym kierunkiem ustaleń naukowych współczesnego historyka. Nie mniej ważne jest postępowanie odwrotne, tj. precyzowanie sku- tków na podstawie ustalonych uprzednio przyczyn. Praktyka taka jest konieczna gdyż formuło- wana synteza historiograficzna musi odzwierciedlać wszelkie powiązania i zależności między wszystkimi stronami życia społecznego w przeszłości. Konstruowanie syntezy jako zwieńczenie całej dotychczasowej pracy umysłowej historyka związane jest nie tylko z samym ukazaniem pewnej części procesu dziejowego, ale także z uzewnętrznieniem jego osobistego stosunku do przeszłości. Wiąże się to ze stroną metodolo- giczną badacza, którego postawa wobec tego czego dokonał oznacza nie tylko poziom repre- zentowanej wiedzy i umiejętności, ale również w jaki sposób pojmuje on dzieje, jakie preferu- je kierunki rozwoju rzeczywistości oraz jakie przebija w jego pracy stanowisko historiozoficzne. TECHNOLOGIA PRACY UMYSŁOWEJ HISTORYKA ZBIERANIE MATERIAŁÓW W ARCHIWUM I BIBLIOTECE Gromadzenie materiału źródłowego należy do podstawowych czynności współczesnego badacza przeszłości. Odbywa się ono w drodze zapoznania się z rezultatami pracy specjalistów nauk wspierających historię, a więc: archeologów, socjologów, ekonomistów, etnografów i językozna- wców. Najważniejszym jednakże sposobem uzyskania wiadomości - charakterystycznym szczególnie w pracy umysłowej historyka - jest korzystanie z archiwalnych źródeł pisanych i literatury naukowej. Tak w pierwszym, jak i drugim przypadku obok zapoznania się z treścią dokumentu lub książki, istotą jego pracy jest również właściwe sporządzanie notatek, wyciągów i odpisów. Różnica polega głównie na miejscu gdzie odbywa się korzystanie z tych materiałów. Korzysta- nie ze źródeł odbywa się w archiwum; z książek natomiast w czytelni biblioteki. W tym miejscu należy sobie uzmysłowić, że rozwlekłe przepisywanie dokumentu lub książki - często zgoła zbędne - jest zajęciem uciążliwym i czasochłonnym. Praca wytrawnego historyka polega właściwie na wykorzystywaniu tylko wybranych fragmentów tekstów. Jeżeli koniecznym się staje zarejestrowanie obszerniejszego tekstu, wykorzystuje on techniczne środki kopiujące (ksero), które z reguły posiadają już współczesne archiwa i biblioteki naukowe. Właściwe wykorzystanie źródła czy książki umożliwia historykowi odpowiednie postępowanie zwane techniką pracy badawczej. Istotą tej techniki jest umiejętność wykonywania takich wypisów, by umożliwiły one zarówno zarejestrowanie podstawowych informacji o samym materiale z którego korzystamy, ale też najbardziej racjonalne sporządzenie notatki wynika- jącej już z treści wykorzystywanego aktu czy książki. Notatka ta napisana w formie krótkiego streszczenia bądź dosłownego przytoczenia tekstu zaczerpniętego ze źródła lub książki, będzie wykorzystywana w dalszej pracy naukowej. W celu sporządzenia notatki historyk powinien być zaopatrzony w większą ilość luźnych kartek papieru wielkości „A”5 lub „A”6 (tj. tzw. „ćwiartki” arkusza kancelaryjnego). Kartki te noszą potoczną nazwę „fiszek” (od franc. la fiche - kartka). Przygotowane fiszki, zebrane w większy pakiet, stanowić od tej pory będą osobistą kartotekę historyka, która po wypełnie- niu informacjami stanie się niezbędną pomocą w dalszych czynnościach postępowania nauko- wego. Fiszki te - co ważne - powinny być wszystkie jednakowego formatu i wstępnie przygotowane graficznie w taki sposób, by można już w archiwum lub bibliotece bez trudu je wypełniać. Przykładowa fiszka przygotowana do wypisu archiwalnego nazwa archiwum data sporządzenia aktu pełna nazwa dokumentu miejscowość sygn. aktu i numer teczki (dosłowny cytat w cudzysłowie lub streszczenie informacji (bez cudzysłowu) CAW - Warszawa sierpień 1920 r. meldunek Siemiona Akta WSWoj.,t.396. Budionnego w sprawie strat Dotyczy ciężkich strat w Armii Konnej spowodowanej polskimi atakami lotniczymi. Przykładowa fiszka przygotowana do wypisu z książki lub prasy zagadnienie autor, tytuł, miejsce i rok wydania, nr strony czego cytat lub cytat lub streszczenie interesującej nas streszczenie informacji dotyczy Polskie lotnictwo Jerzy Pawlak, Pamięci lotników polskich 1918-1945, wojskowe w 1939r. Warszawa 1998, s.95. Skład org. sztabu „Obsada personalna sztabu lotniczego: lotnictwa Armii D-ca lot. armii - płk pil. Bolesław Stachoń „Pomorze” szef sztabu - ppłk pil. Stanisław Skarżyński Referat operacyjny - mjr obs. Alfred Kasprzyk Referent OPL - mjr art. Marian Bieniak Ref. techn.i zaop. - mjr techn. Henryk Gizaczyński PISANIE PRACY NAUKOWEJ Wszelkie dotychczasowe rozważania dotyczyły badań historycznych. Ich wyniki powinny znaleźć swoje miejsce w samodzielnie napisanie pracy naukowej. Najprostszą jej formą jest referat (sprawozdawczy lub problemowy). Jeszcze przed podjęciem trudu napisania referatu, pierwszym posunięciem powinno być ustalenie dziedziny i problematyki, a następnie sprecyzowanie tematu. Przykład: Dziedzina - Dzieje gospodarcze na ziemiach polskich pod zaborami. Problematyka - Rozwój przemysłu w Królestwie Polskim w XIX wieku. Temat - Powstanie pierwszych zakładów włókienniczych na terenie Łodzi w latach 1815 - 1830. Wyższą formą pracy naukowej jest praca seminaryjna; najwyższą zaś dyplomowa: licencjacka lub magisterska. Obejmuje ona temat, bibliografię, spis treści, wstęp, opracowanie zasadnicze i zakończenie. Wstęp powinien zawierać: uzasadnienie wyboru tematu, cel i zakres pracy. Omówienie źródeł i literatury. Podanie zastosowania metod badawczych. Część zasadnicza (III - V rozdziałów) powinna obejmować treść główną w formie poszcze- gólnych zagadnień opracowanych w oparciu o wybrany materiał źródłowy i literaturę. W żadnym wypadku nie można zapominać, że część zasadnicza zawierać winna przypisy. Przypisy powinny obowiązkowo obejmować nazwę archiwum i zespołu akt, a także numer (sygnaturę) teczki. W przypadku powoływania się na literaturę, należy koniecznie umieścić imię (imiona) i nazwi- sko autora (autorów) bądź redaktora naukowego, tytuł, miejsce i rok wydania oraz nr strony z tekstem, do którego się odwołuje autor pracy. Oczywiście wartość pracy dyplomowej wzrasta jeżeli w przypisach znajdą się komentarze z powołaniem się na różne źródła a także różne opinie (w tym i samego autora). W przypadku jednak pracy dyplomowej studenta nie jest to bezwzględnie konieczne. Wystarczy znajomość podstawowych źródeł i literatury. Zakończenie winno dać ostateczną odpowiedź czy praca spełniła zakładane cele i oczekiwania naukowe autora. Zawierać też powinna wnioski dotyczące opracowanego fragmentu procesu dziejowego. SPIS TREŚCI Literatura--------------------------------------------------------------------------------------------------1 Podstawowe pojęcia historii----------------------------------------------------------------------------1 Historia------------------------------------------------------------------------------------------------------1 Prehistoria---------------------------------------------------------------------------------------------------3 Historiozofia------------------------------------------------------------------------------------------------4 Historyzm---------------------------------------------------------------------------------------------------6 Ogólne wiadomości o historii. Jej miejsce w nauce i kulturze-----------------------------------6 Kultura-------------------------------------------------------------------------------------------------------6 Wiedza i nauka---------------------------------------------------------------------------------------------7 Nauka oraz jej cele i zadania-----------------------------------------------------------------------------8 Zadania nauki-----------------------------------------------------------------------------------------------9 Podział nauki------------------------------------------------------------------------------------------------9 Przedmiot nauki historycznej oraz jej cele i zadania---------------------------------------------11 Fakt historyczny i jego istota----------------------------------------------------------------------------12 Podział faktów historycznych---------------------------------------------------------------------------12 Człowiek i środowisko geograficzne-------------------------------------------------------------------13 Wpływ człowieka na środowisko-----------------------------------------------------------------------14 Proces dziejowy i jego struktura------------------------------------------------------------------------14 Części składowe procesu dziejowego------------------------------------------------------------------15 Historia a niektóre nauki społeczne---------------------------------------------------------------------16 Polskie środowiska historyczne-----------------------------------------------------------------------17 Struktura Instytutu Historii PAN------------------------------------------------------------------------18 Wybrane instytucje zajmujące się historią w Polsce--------------------------------------------------19 Niektóre prace i czasopisma historyczne---------------------------------------------------------------19 Społeczna rola historii-------------------------------------------------------------------------------------20 Poznanie historyczne-------------------------------------------------------------------------------------21 Ogólna charakterystyka procesu poznania -------------------------------------------------------------21 Poznawczy sens nauki-------------------------------------------------------------------------------------22 Cechy poznania naukowego------------------------------------------------------------------------------22 Charakter poznania historycznego-----------------------------------------------------------------------23 Obiektywizm poznania historycznego------------------------------------------------------------------24 Prawda w historii------------------------------------------------------------------------------------------25 Kryterium praktyki----------------------------------------------------------------------------------------26 Pojęcie prawdopodobieństwa w historii----------------------------------------------------------------27 Teoria wiedzy źródłowej-------------------------------------------------------------------------------27 Źródło historyczne i próba jego definicji--------------------------------------------------------------27 Różnorodność źródeł historycznych--------------------------------------------------------------------29 Podziały źródeł historycznych---------------------------------------------------------------------------30 Istota i podział źródeł pisanych--------------------------------------------------------------------------34 Wiedza źródłowa------------------------------------------------------------------------------------------35 Archiwum--------------------------------------------------------------------------------------------------36 Muzeum----------------------------------------------------------------------------------------------------37 Teoria wiedzy pozaźródłowej------------------------------------------------------------------------39 Ogólna charakterystyka wiedzy pozaźródłowej-----------------------------------------------------39 Literatura historyczna, jej znaczenie i podział------------------------------------------------------- 40 Rodzaje prac naukowych--------------------------------------------------------------------------------40 Biblioteka naukowa i jej znaczenie w warsztacie pracy historyka--------------------------------45 Pragmatyczne podstawy metodologii historii-----------------------------------------------------46 Ogólne rozważania o periodyzacji dziejów i jej elementach---------------------------------------46 Współczesna periodyzacja dziejów powszechnych-------------------------------------------------47 Propozycje periodyzacji dziejów Polski--------------------------------------------------------------48 Naukowy sposób rekonstrukcji procesu dziejowego--------------------------------------------50 Warsztat pracy historyka--------------------------------------------------------------------------------50 Etapy i poziomy pracy historyka-----------------------------------------------------------------------52 Pojęcie hipotezy w badaniu historycznym------------------------------------------------------------52 Krytyka źródła historycznego--------------------------------------------------------------------------54 Nauki pomocnicze historii------------------------------------------------------------------------------61 Ustalanie faktów historycznych------------------------------------------------------------------------64 Metody rekonstrukcji procesu historycznego--------------------------------------------------------65 Porządkowanie i wyjaśnianie faktów. Konstruowanie syntezy------------------------------------68 Technologia pracy umysłowej historyka-----------------------------------------------------------69 Zbieranie materiałów w archiwum i bibliotece------------------------------------------------------ 70 Pisanie pracy naukowej----------------------------------------------------------------------------------72 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| To jest stopka |
